امام رضا(ع) چه نتايجي را براي حج برشمرده‌اند
حج يكي از عبادات مورد علاقه پيامبر اكرم(ص) و ائمه(ع) است و در سيره نظري و عملي آنها توصيه ها و آموزه هاي فراواني در اين باره وجود دارد.
وارث: حج يكي از عبادات مورد علاقه پيامبر اكرم(ص) و ائمه(ع) است و در سيره نظري و عملي آنها توصيه ها و آموزه هاي فراواني در اين باره وجود دارد.
از اين رو و به مناسبت قرار گرفتن در موسم حج در گفت و گويي با حجت الاسلام والمسلمين محسن اديب بهروز، مدير گروه تاريخ اسلام حوزه‌هاي علميه خواهران و عضو هيأت علمي دانشگاه علوم پزشكي تهران درباره «حج در سيره رضوي» به بحث و بررسي پرداخته‌ايم كه هم اينك پيش روي شماست.
با توجه به آنكه ائمه معصوم(ع) شرايط خاص سياسي، اجتماعي و فرهنگي را متناسب با زمانه زندگي خود تجربه كرده اند، آيا نگاه همگي آنها درباره فريضه حج و اهميت آن يكسان است؟ نگاه امام رضا(ع) به حج - با توجه به ولايتعهدي اجباريِ مامون- چگونه بوده است؟
بر اساس مستندات حديثي و قرآني كه در اختيار داريم بويژه زيارت جامعه كبيره، ما معتقديم تمامي معصومين(ع) در كلام، رفتار و انديشه مجموعه واحد و به هم پيوسته اي در بيان احكام و معارف دين هستند، يعني چنانچه سخن و ديدگاهي را از سيدالشهدا(ع) بيان كرديم، بدين معنا نيست كه حضرت صادق (ع) يا امام رضا (ع) نظر جداگانه دارند، از اين رو، اگر به طور خاص هم به سيره رضوي در كلام و رفتار پرداختيم، آموزه هاي ايشان با ديگر معصومين(ع) تفاوتي ندارد. همان طور كه در كلام و سيره نبوي حج، عملي بايسته و شايسته براي همه مسلمانان حتي انبياي الهي، اوصيا و اوليا دانسته شده ائمه معصوم(ع) بويژه حضرت رضا(ع) كه مكرر حج داشته‌اند، حج را لازم و حداقل يك بار بر فرد مستطيع واجب مي‌دانند و همچنين بر تكرار آن توصيه داشته اند.
حتي در روايات باب مستقل «ادمان» به معناي پيوستگي در اعمال حج داريم، يعني معصوم(ع) تشويق و توصيه مي‌كند كه در حج به يك بار بسنده نكنيم كه اين تأكيد بر پيوستگي حج از جايگاه بالاي اين فريضه در عالم هستي و زندگي مسلمانان حكايت دارد، زيرا حج داراي دستاوردها و بركات فراوان براي حج‌گزار و غيرحج‌گزار است يعني افزون بر حج‌گزار ساكنان شهر مكه، بدرقه كنندگان زائر و نيز كساني كه به استقبال زائر مي‌روند، از اين ثمرات بهره مي‌برند.
با توجه به اهتمام امام رضا (ع) به مسأله حج و توجه و علاقه مندي ايشان به اين فريضه، آن حضرت(ع) چه نگاهي به دليل و فلسفه حج دارند و چطور اين مسأله را براي مردم تبيين مي‌كنند؟
- «محمد بن سنان» گويد: «از امام على بن موسى الرضا (ع) طى نامه اى مسايلى را پرسيدم كه امام(ع) آن را پاسخ دادند. از جمله درباره حج چنين نوشتند: «فلسفه حج ورود در ميهمانى خداى بزرگ و طلب رحمت افزونتر و خروج از معاصى و گناهان و توبه از گذشته اعمال و انتخاب راه و روش صحيح براى آينده است. و نيز در سفر حج، اموال خرج مى شود، بدنها به رنج مى افتد و لذات و شهوات نفسانى مهار مى گردند و بدين‌سان حج‌گزاران با اين عبادت به خداى بزرگ تقرب مى جويند و سر تسليم و خضوع و ذلت و انكسار در برابر او فرود مى آورند و در سرما و گرما و در حال آرامش و امنيت يا بيم و هراس، راه مى پويند و قرب حق مى جويند.
افزون بر اين در اين عبادت جمعى، همه مردم سود مىبرند و با رغبت و رهبت به سوى خداى سبحان روى مى آورند و از آثار ديگر آن، رهايى از قساوت قلب و خساست نفس و نسيان ذكر خدا و نوميدى از خير و دل بستن به رحمت او و تجديد حقوق و دور نگهداشتن نفس از فساد است. و همه كساني كه در شرق يا غرب يا در دريا و خشكى اند چه حج‌گزاران و چه غير آنها از تاجر و پيله ور، فروشنده و خريدار و كاسب و مستمند بهره‌مند مى گردند و در تأمين حوايج ساكنان اطراف و نواحى ديگر سرزمين ها كه مى توانند در موسم گرد آيند مى كوشند. اين است كه خداوند مى فرمايد: ليشهدوا منافع لهم.»
با اين كلام رضوي مي‌توان دريافت گرچه در زمانها و مكانهاي گوناگون مي‌توان ميهمان خدا بود، اما در ميان ميهماني هاي الهي، حج ويژگي هاي برجسته اي دارد و زائر بايد در آن متوقف در يك خواسته نشود؛ حج‌گزار در هر موسم حج نتيجه اي جديد به دست مي‌آورد، يعني حتي اگر 50 حج داشته باشد، در هر بار به بركت و اثري خاص نايل مي‌شود.
جالب آنكه بهره مندي از اين بركات صرفا به انسانهاي عادي محدود نمي‌شود، بلكه از حضرت آدم (ع) به عنوان نخستين حج‌گزار تا حضرت ابراهيم و پيامبر اكرم(ص) و نيز اكنون كه وجود مقدس امام زمان(عج) همه ساله مناسك حج را به جاي مي‌آورند، نيز از بركت و عوايد حج متنعم مي‌شوند. البته ميزان اين بهره مندي متغير است و بالاترين سطح آن به وجود مقدس پيامبر ختمي مرتبت (ص) اختصاص دارد.
با توجه به آنكه ثامن الحجج(ع) و سيره و سبك زندگي ايشان مملو از آموزه و توصيه براي رشد و تعالي فرد و جامعه و هدايت او به مقصد كمال و سعادت است، ايشان درباره حج و بهره مندي از بركات آن چه نگاه و رويكردي دارند، سفارشهاي ايشان درباره حج چه سمت و سو و جهت گيري خاصي دارد؟
- بحث تكرار و پيوستگيِ حج در سيره رضوي مورد تأكيد است؛ نقل است ابوهمّام به امام رضا(ع) عرض كرد: قرض دارم آيا با درآمدي كه به دست آورده ام قرضم را ادا كنم يا به حج بروم؟ حضرت رضا (ع) فرمودند: «اگر مي‌تواني مقداري از درآمدت را صرف حج و مقداري را صرف قرضت كن.» وي گفت: اين مقدار فقط براي حج ممكن است يا پرداخت بدهي نه براي هر دو!
امام (ع) فرمودند: «اگر مي‌تواني يك سال بدهي بده و سال بعد حج را به جاي بياور!»؛ اين يعني امام رئوف (ع) حتي با وجود قرض و بدهي نفرمودند حج را كنار بگذارد.
ابوهمّام دوباره پرسيد: اگر پولي از جايي به دستم رسيد، چطور؟ (به تعبيري باد آورده است) باز ايشان فرمودند: «ايرادي ندارد آن پول را براي حج هزينه كند.»
بنابراين، در ادبيات روايي حضرت ثامن‌الحجج(ع)، حج بسيار مورد تأكيد است تا جايي كه با توجه به بدهكاري و قرض به آن تأكيد مي‌كنند.
با توجه به علاقه مندي مردم به برخورداري از بركات و عوايد خاص در پي انجام عباداتي همچون حج، امام رضا(ع) چه نتايجي را براي حج برشمرده‌اند و چگونه مردم را براي اين فريضه با همه سختي‌هايي كه در آن زمان وجود داشت، تشويق مي‌كردند؟
- امام رضا(ع) هم نتايج مادي را براي حج تصريح كرده اند و هم عوايد و بركات معنوي را، ايشان حتي براي اعمال مناسك حج تبيين و توضيح دارند.
نخستين عمل در حج چه در تمتع چه عمره، اِحرام است، يعني حج گزار با قرار گرفتن در ميقات و انجام اعمال خاص ذهني و كلامي مُحرم مي‌شود؛ از امام رضا(ع) پرسيدند: چرا در آغاز حج مُحرم مي‌شويد؟!
حضرت(ع) فرمودند: «براي آنكه حج‌گزار مي‌خواهد به حرم الهي وارد شود و در آنجا حج را محقق كند، اما پيش از ورود بايد آماده شود يعني هم در لباس، هم در رفتار و هم در كلام، از اين رو حالت ذهني و ظاهري و نيز دروني‌اش را تغيير مي‌دهد تا حالت خشوع بيابد؛ شخص مُحرم از آنچه او را به زينت و لذت دنيا نزديك مي‌كند، دور مي‌شود...»
بنابراين، مناسك حج تجلي و تبلور خشوع است؛ خشوع در لغت به معناي تغيير لباس، انديشه و عمل است، يعني فرد طوري رفتار مي‌كند كه به هيچ چيز اعم از انسان، طبيعت و اشيا آسيبي نمي‌زند و حج اين خشوع حاجي را در برابر خالق خويش هم در زبان، هم در عمل و هم در فكر و انديشه نمايان مي‌كند.
با توجه به آنكه آنچه امام رضا(ع) در گفتار به آن تأكيد دارند در سيره عملي ايشان نيز تبلور دارد، رفتار ايشان در حج گوياي چه آموزه‌هايي و راهگشاي چه اموري براي حجاج است؟
- موسي بن سلام مي‌گويد: ديدم امام رضا(ع) در حال به جاي آوردن عمره هستند، وقتي عمره ايشان به پايان رسيد، ديدم ايشان پشت كعبه قرار گرفتند و هنگام خروج دستانشان را بالا برده و دعا كردند و فرمودند: «بهترين جايي كه مي‌توان حاجت خواست در اين مكان مقدس است» سپس توصيه كردند: «تا مي‌توانيد اينجا نماز به جاي آوريد.»
و اين بهترين روش براي پايان اعمال حج است، يعني دعا و خواستن و قدرت خداوند را دست كم نگرفتن!
در نقلي ديگر راوي مي‌گويد: با امام رضا(ع) طواف مي‌كردم، ايشان وقتي مقابل ركن يماني مي‌رسيدند، مي‌ايستادند و دستانشان را بالا برده و دعا مي‌كردند.
اين يعني امام معصوم(ع) از دعا در حال طواف حتي به قدر چند ثانيه غافل نبودند، براي همين است كه توصيه مي‌شود در دعا همگام با معصوم(ع) شويم، زيرا ما در دعا هر چه را بخواهيم متناسب با شناخت از خود و خدايمان است و از مشكلات آينده و از قدرت خالق به اندازه معصوم(ع) اطلاع نداريم از اين رو، اگر بخواهيم اين عمق نگري را داشته باشيم، بايد سيره امام(ع) را در دعا برگزينيم و آنچه حتي به ذهن ما نمي‌رسد را از خدا درخواست كنيم، زيرا مي‌توان با حج به دستاوردي رسيد كه در هيچ عمل ديگري نهفته نيست و دستاوردهاي حج اختصاصي و انحصاري است.
/1102001307
از اين رو و به مناسبت قرار گرفتن در موسم حج در گفت و گويي با حجت الاسلام والمسلمين محسن اديب بهروز، مدير گروه تاريخ اسلام حوزه‌هاي علميه خواهران و عضو هيأت علمي دانشگاه علوم پزشكي تهران درباره «حج در سيره رضوي» به بحث و بررسي پرداخته‌ايم كه هم اينك پيش روي شماست.
با توجه به آنكه ائمه معصوم(ع) شرايط خاص سياسي، اجتماعي و فرهنگي را متناسب با زمانه زندگي خود تجربه كرده اند، آيا نگاه همگي آنها درباره فريضه حج و اهميت آن يكسان است؟ نگاه امام رضا(ع) به حج - با توجه به ولايتعهدي اجباريِ مامون- چگونه بوده است؟
بر اساس مستندات حديثي و قرآني كه در اختيار داريم بويژه زيارت جامعه كبيره، ما معتقديم تمامي معصومين(ع) در كلام، رفتار و انديشه مجموعه واحد و به هم پيوسته اي در بيان احكام و معارف دين هستند، يعني چنانچه سخن و ديدگاهي را از سيدالشهدا(ع) بيان كرديم، بدين معنا نيست كه حضرت صادق (ع) يا امام رضا (ع) نظر جداگانه دارند، از اين رو، اگر به طور خاص هم به سيره رضوي در كلام و رفتار پرداختيم، آموزه هاي ايشان با ديگر معصومين(ع) تفاوتي ندارد. همان طور كه در كلام و سيره نبوي حج، عملي بايسته و شايسته براي همه مسلمانان حتي انبياي الهي، اوصيا و اوليا دانسته شده ائمه معصوم(ع) بويژه حضرت رضا(ع) كه مكرر حج داشته‌اند، حج را لازم و حداقل يك بار بر فرد مستطيع واجب مي‌دانند و همچنين بر تكرار آن توصيه داشته اند.
حتي در روايات باب مستقل «ادمان» به معناي پيوستگي در اعمال حج داريم، يعني معصوم(ع) تشويق و توصيه مي‌كند كه در حج به يك بار بسنده نكنيم كه اين تأكيد بر پيوستگي حج از جايگاه بالاي اين فريضه در عالم هستي و زندگي مسلمانان حكايت دارد، زيرا حج داراي دستاوردها و بركات فراوان براي حج‌گزار و غيرحج‌گزار است يعني افزون بر حج‌گزار ساكنان شهر مكه، بدرقه كنندگان زائر و نيز كساني كه به استقبال زائر مي‌روند، از اين ثمرات بهره مي‌برند.
با توجه به اهتمام امام رضا (ع) به مسأله حج و توجه و علاقه مندي ايشان به اين فريضه، آن حضرت(ع) چه نگاهي به دليل و فلسفه حج دارند و چطور اين مسأله را براي مردم تبيين مي‌كنند؟
- «محمد بن سنان» گويد: «از امام على بن موسى الرضا (ع) طى نامه اى مسايلى را پرسيدم كه امام(ع) آن را پاسخ دادند. از جمله درباره حج چنين نوشتند: «فلسفه حج ورود در ميهمانى خداى بزرگ و طلب رحمت افزونتر و خروج از معاصى و گناهان و توبه از گذشته اعمال و انتخاب راه و روش صحيح براى آينده است. و نيز در سفر حج، اموال خرج مى شود، بدنها به رنج مى افتد و لذات و شهوات نفسانى مهار مى گردند و بدين‌سان حج‌گزاران با اين عبادت به خداى بزرگ تقرب مى جويند و سر تسليم و خضوع و ذلت و انكسار در برابر او فرود مى آورند و در سرما و گرما و در حال آرامش و امنيت يا بيم و هراس، راه مى پويند و قرب حق مى جويند.
افزون بر اين در اين عبادت جمعى، همه مردم سود مىبرند و با رغبت و رهبت به سوى خداى سبحان روى مى آورند و از آثار ديگر آن، رهايى از قساوت قلب و خساست نفس و نسيان ذكر خدا و نوميدى از خير و دل بستن به رحمت او و تجديد حقوق و دور نگهداشتن نفس از فساد است. و همه كساني كه در شرق يا غرب يا در دريا و خشكى اند چه حج‌گزاران و چه غير آنها از تاجر و پيله ور، فروشنده و خريدار و كاسب و مستمند بهره‌مند مى گردند و در تأمين حوايج ساكنان اطراف و نواحى ديگر سرزمين ها كه مى توانند در موسم گرد آيند مى كوشند. اين است كه خداوند مى فرمايد: ليشهدوا منافع لهم.»
با اين كلام رضوي مي‌توان دريافت گرچه در زمانها و مكانهاي گوناگون مي‌توان ميهمان خدا بود، اما در ميان ميهماني هاي الهي، حج ويژگي هاي برجسته اي دارد و زائر بايد در آن متوقف در يك خواسته نشود؛ حج‌گزار در هر موسم حج نتيجه اي جديد به دست مي‌آورد، يعني حتي اگر 50 حج داشته باشد، در هر بار به بركت و اثري خاص نايل مي‌شود.
جالب آنكه بهره مندي از اين بركات صرفا به انسانهاي عادي محدود نمي‌شود، بلكه از حضرت آدم (ع) به عنوان نخستين حج‌گزار تا حضرت ابراهيم و پيامبر اكرم(ص) و نيز اكنون كه وجود مقدس امام زمان(عج) همه ساله مناسك حج را به جاي مي‌آورند، نيز از بركت و عوايد حج متنعم مي‌شوند. البته ميزان اين بهره مندي متغير است و بالاترين سطح آن به وجود مقدس پيامبر ختمي مرتبت (ص) اختصاص دارد.
با توجه به آنكه ثامن الحجج(ع) و سيره و سبك زندگي ايشان مملو از آموزه و توصيه براي رشد و تعالي فرد و جامعه و هدايت او به مقصد كمال و سعادت است، ايشان درباره حج و بهره مندي از بركات آن چه نگاه و رويكردي دارند، سفارشهاي ايشان درباره حج چه سمت و سو و جهت گيري خاصي دارد؟
- بحث تكرار و پيوستگيِ حج در سيره رضوي مورد تأكيد است؛ نقل است ابوهمّام به امام رضا(ع) عرض كرد: قرض دارم آيا با درآمدي كه به دست آورده ام قرضم را ادا كنم يا به حج بروم؟ حضرت رضا (ع) فرمودند: «اگر مي‌تواني مقداري از درآمدت را صرف حج و مقداري را صرف قرضت كن.» وي گفت: اين مقدار فقط براي حج ممكن است يا پرداخت بدهي نه براي هر دو!
امام (ع) فرمودند: «اگر مي‌تواني يك سال بدهي بده و سال بعد حج را به جاي بياور!»؛ اين يعني امام رئوف (ع) حتي با وجود قرض و بدهي نفرمودند حج را كنار بگذارد.
ابوهمّام دوباره پرسيد: اگر پولي از جايي به دستم رسيد، چطور؟ (به تعبيري باد آورده است) باز ايشان فرمودند: «ايرادي ندارد آن پول را براي حج هزينه كند.»
بنابراين، در ادبيات روايي حضرت ثامن‌الحجج(ع)، حج بسيار مورد تأكيد است تا جايي كه با توجه به بدهكاري و قرض به آن تأكيد مي‌كنند.
با توجه به علاقه مندي مردم به برخورداري از بركات و عوايد خاص در پي انجام عباداتي همچون حج، امام رضا(ع) چه نتايجي را براي حج برشمرده‌اند و چگونه مردم را براي اين فريضه با همه سختي‌هايي كه در آن زمان وجود داشت، تشويق مي‌كردند؟
- امام رضا(ع) هم نتايج مادي را براي حج تصريح كرده اند و هم عوايد و بركات معنوي را، ايشان حتي براي اعمال مناسك حج تبيين و توضيح دارند.
نخستين عمل در حج چه در تمتع چه عمره، اِحرام است، يعني حج گزار با قرار گرفتن در ميقات و انجام اعمال خاص ذهني و كلامي مُحرم مي‌شود؛ از امام رضا(ع) پرسيدند: چرا در آغاز حج مُحرم مي‌شويد؟!
حضرت(ع) فرمودند: «براي آنكه حج‌گزار مي‌خواهد به حرم الهي وارد شود و در آنجا حج را محقق كند، اما پيش از ورود بايد آماده شود يعني هم در لباس، هم در رفتار و هم در كلام، از اين رو حالت ذهني و ظاهري و نيز دروني‌اش را تغيير مي‌دهد تا حالت خشوع بيابد؛ شخص مُحرم از آنچه او را به زينت و لذت دنيا نزديك مي‌كند، دور مي‌شود...»
بنابراين، مناسك حج تجلي و تبلور خشوع است؛ خشوع در لغت به معناي تغيير لباس، انديشه و عمل است، يعني فرد طوري رفتار مي‌كند كه به هيچ چيز اعم از انسان، طبيعت و اشيا آسيبي نمي‌زند و حج اين خشوع حاجي را در برابر خالق خويش هم در زبان، هم در عمل و هم در فكر و انديشه نمايان مي‌كند.
با توجه به آنكه آنچه امام رضا(ع) در گفتار به آن تأكيد دارند در سيره عملي ايشان نيز تبلور دارد، رفتار ايشان در حج گوياي چه آموزه‌هايي و راهگشاي چه اموري براي حجاج است؟
- موسي بن سلام مي‌گويد: ديدم امام رضا(ع) در حال به جاي آوردن عمره هستند، وقتي عمره ايشان به پايان رسيد، ديدم ايشان پشت كعبه قرار گرفتند و هنگام خروج دستانشان را بالا برده و دعا كردند و فرمودند: «بهترين جايي كه مي‌توان حاجت خواست در اين مكان مقدس است» سپس توصيه كردند: «تا مي‌توانيد اينجا نماز به جاي آوريد.»
و اين بهترين روش براي پايان اعمال حج است، يعني دعا و خواستن و قدرت خداوند را دست كم نگرفتن!
در نقلي ديگر راوي مي‌گويد: با امام رضا(ع) طواف مي‌كردم، ايشان وقتي مقابل ركن يماني مي‌رسيدند، مي‌ايستادند و دستانشان را بالا برده و دعا مي‌كردند.
اين يعني امام معصوم(ع) از دعا در حال طواف حتي به قدر چند ثانيه غافل نبودند، براي همين است كه توصيه مي‌شود در دعا همگام با معصوم(ع) شويم، زيرا ما در دعا هر چه را بخواهيم متناسب با شناخت از خود و خدايمان است و از مشكلات آينده و از قدرت خالق به اندازه معصوم(ع) اطلاع نداريم از اين رو، اگر بخواهيم اين عمق نگري را داشته باشيم، بايد سيره امام(ع) را در دعا برگزينيم و آنچه حتي به ذهن ما نمي‌رسد را از خدا درخواست كنيم، زيرا مي‌توان با حج به دستاوردي رسيد كه در هيچ عمل ديگري نهفته نيست و دستاوردهاي حج اختصاصي و انحصاري است.
/1102001307