«إیّاک نعبد و إیّاک نستعین» اخبار از عبودیت و استعانت است و یا انشاء‌ و درخواست آن؟

گاهی نیز جملات؛ حکایت از وجود یا فقدان چیزی ندارند، بلکه متکلم می‌خواهد با گفتن این سخن خویش، قصد دیگری دارد. مثلاً می‌خواهد پرسشی نماید، یا می‌خواهد مدلول و معنای آن در خارج محقق شده و یا محقق نشود که به این نوع از جملات، «انشائیه» گفته می‌شود؛ مانند این‌که گوینده‌ای می‌گوید: «به مهمانان من احترام بگذار». یا «خدایا! مرا وارد دوزخ مکن».[1]

جملات انشائیه یا طلبی هستند؛ مانند: امر، نهى، استفهام، تمنّى، نداء.[2] یا غیرطلبى که با صیغه‌هاى: مدح و ذمّ،[3] عقود[4] و ایقاعات، قسم، تعجّب، رجاء و گاهى هم با رُبّ و لعلّ و کم خبریّه ایراد می‌شوند.[5]

گاهی برخی جملات از جهت لفظ، انشائی هستند، ولی در معنا اخبار می‌باشند؛ مانند: «قالَ إِنِّی اُشْهِدُ اللهَ وَ اشْهَدُوا أَنِّی بَرِی‏ءٌ من المشرکین».[6] در این‌جا جمله «وَ اشْهَدُوا أَنِّی بَرِی‏ءٌ» که با فعل امر شروع شده از جهت لفظ، انشائی بوده ولی در معنای اخبار است.[7]
گاهی نیز جمله‌ای از جهت لفظ، اخبار است، ولی از جهت معنا از آن اراده انشاء می‌شود؛ مانند: «تُؤْمِنُونَ باللهِ وَ رَسُولِهِ»،[8] که «تُؤْمِنُونَ» به معنای فعل امر «آمنوا» است و پروردگار از این جمله اراده انشاء نموده است.[9]

با روشن شدن معنای جملات خبری و انشائی و اقسام جملات انشائی به بررسی سوره حمد می‌پردازیم که این  سوره از آیه اول، تا «مالک یوم الدین» حمد و ثنای پروردگار است، سپس اعتراف به عبودیت فقط برای او، پس از آن استعانت به پروردگار در عبادت، و از «اهدنا الصراط المستقیم» تا «وَ لَا الضَّالِّینَ» دعا است.[10] بنابراین، از جهت لفظی و ظاهری 4 آیه اول سوره حمد که «ایّاک نعبد» نیز جزو آنها است، از جملات اخباری و سه آیه آخر آن که با فعل امر «اهدنا» شروع شده و دعا است، از جملات انشائی محسوب می‌شوند.

اما همان‌گونه که بیان نمودیم، گاهی برخی از جملات از جهت لفظ، اخباری هستند، ولی از جهت معنا از آنها اراده انشاء می‌شود، و سوره حمد نیز بنابر نظر برخی از اندیشمندان اسلامی از همین قبیل است[11] که هر چند پروردگار متعال خواست چگونگی حمد خویش را به ما بیاموزد، ولی هدف دیگری نیز در این سوره وجود دارد و آن ایجاد و تحقق حمد و ثنای پروردگار از سوی بندگان است، بویژه در جمله «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ‏» که مقصود از آن تنها اخبار به عبودیت و استعانت نیست، بلکه ایجاد و تحقق عبودیت و استعانت از پروردگار نیز مقصود است.[12] از این‌رو؛ در ابتدای سوره حمد صیغه امری مستتر است که ما را امر به تحقق مفاد و مدلول این سوره می‌کند.[13]