معرفی توصیفی مقاتل و نگاشته های موجود درباره تاریخ عاشورا در قرن دوم هجری

وارث :  در قرن دوم هجری به دو تن از مقتل نویسان معروف و ماندگار برخورد می کنیم اگرچه تا آنجا که حافظه تاریخ به خاطر دارد هر امر و کار ارزشمندی در طول زمان دچارصدمات و آسیب هایی شده است .۱- کتاب تسمیه من قتل مع الحسین (ع) :از  فضیل بن زبیر ،وی هر چند از محدثان و اصحاب امام پنجم و ششم بوده ولی به اعتقاد برخی رجالیان  زیدی مذهب و از اصحاب برجسته وازمبلغان وی بوده در کتاب مقتل خود  در مجموع از ۱۰۶ نفر نام می برد که در کربلا شهید شدند  .۲-کتاب مقتل الحسین (ع) : ابو مخنف آن را نوشته است که نام خود را به عنوان مشهورترین و در زمره قدیمی ترین مقتل نویسان در تاریخ ثبت کرده و گرچه پیشینه شیعی دارد اما تشیع خود او ثابت نشده است وی صاحب آثار متعددی بوده که بیشتر آنها مربوط به تک نگاری های مربوط به حوادث مهم قرن اول و دوم بوده و کتاب مقتل الحسین او جایگاه ویژه ای یافت ولی در گذر زمان مفقود شد. .

برخی از آثار مربوط به تاریخ عاشورا از دستبرد حوادث زمان مصون مانده است که در این بخش به اختصار، به معرفی توصیفی و بیان ویژگی‌های آن‌ها می‌پردازیم.

موضوعات مهم متن

گزارش‌های ابومِخْنَف در گذر زمان

 – ‍ تَسْمِیَه مَن قُتِلَ مَع الحسین (علیه السلام) مِنْ وُلْدِهِ و إخْوَتِهِ وَ أهل بیتِهِ وَ شیعَتِهِ؛ فُضَیْل بن زَبیر اَسَدی رَسّان کوفی[۱]

فُضَیُل بن زبیر در این اثر، نام افرادی را که همراه امام حسین (علیه السلام)  شهید شده‌اند، آورده و در مواردی نام قاتل یا قاتلان آنان را نیز بیان کرده است. وی ابتدا اسامی بیست تن از شهدای اهل بیت (علیه السلام) را که در رأس آنان امام حسین (علیه السلام) قرار دارد، نام می‌برد و سپس اسامی ۸۶ نفر از شهدای اصحاب را برمی‌شمرد و در مجموع، ۱۰۶ نام را آورده است.[۲] وی در پایان، به اسارت اهل بیت (علیه السلام) و برخی از سخنان آنان اشاره می‌کند. از نقل‌های نادر و عجیب وی آن است که با وجود تصریح به بیماری امام سجاد (علیه السلام) می‌گوید وی در برخی از میادین جنگ در کربلا حضور داشت![۳] مؤلف هر چند از محدثان و اصحاب امام پنجم و ششم بوده، ولی بنا بر اعتقاد برخی رجالیان زیدی مذهب و از اصحاب برجسته و از مبلغان وی بوده است[۴] با این وجود، او را ممدوح یا موثق دانسته‌اند. سال درگذشت وی معلوم نیست؛ اما باید در نیمه‌ی دوم قرن دوم باشد. دسترسی ما به این اثر، امروزه  تنها از طریق کتاب‌های اَلاَمالی الْخَمیسِیَّه نگاشته‌ی المرشد بالله یحیی بن حسین (۴۷۹)[۵] و الْحَدائق الْوَرْدِیَّه[۶] نگاشته‌ی حمید بن احمد بن محمد مَحَلّی (۶۵۲ ق) امکان‌پذیر است.

 – ‍ مقتل الحسین (علیه السلام) ابومِخْنَف لوط بن یحیی بن سعید بن مِخْنَف بن سُلَیْم اَزَدی عامدی (۱۵۷ ق)[۷]

ابومِخْنَف لوط بن یحیی ازدی کوفی، دیگر مقتل‌نویس قرن دوم است که با تدوین کتاب مقتل الحسین نام خود را به عنوان مشهورترین و در زمره‌ی قدیمی‌ترین مقتل‌نویسان در تاریخ ثبت کرد. اگرچه وی در خانواده‌ای با پیشینه‌ی شیعی (به معنای تشیع سیاسی و دوستدار اهل بیت) رشد و نمو کرده، تشیع خود او ثابت نشده است. نجاشی، رجال شهیر شیعی، در اثر رجالی خود، از وی با عنوان شیخ اصحاب الاخبار بالکوفه و وَجْهُهُم، یعنی استاد و چهره‌ی بزرگ اصحاب اخبار در کوفه، (و نه شیخ اصحابنا) یاد می‌کند که دلالتی بر تشیع وی ندارد.[۸] برخی از محققان، قرینه‌ی دیگری بر عدم تشیع او (به معنای تشیع اعتقادی) بیان کرده‌اند. و آن این‌که رجالیان غیر شیعی، او را متهم به «رافضی بودن» نکرده‌اند؛ اصطلاحی که آنان معمولاً برای توصیف شیعیان اعتقادی به کار می‌برند.[۹] ابن ابی الحدید نیز به شیعه نبودن او تصریح کرده است.[۱۰] برخی دیگر از رجالیان، معتقد به تشیع او هستند. دلیل آن‌ها این است که برخی از رجالیان اهل سنت او را متهم به تشیع کرده‌اند.[۱۱] به هر حال، صرف نظر از مذهب او، با توجه به مدح نجاشی از وی، با جمله‌ی و کان یسکن الی ما یرویه؛ «آنچه را نقل می‌کرد، مورد اعتماد و پذیرش بود، وثاقت او اثبات شدنی است.[۱۲]

ابومِخْنَف، صاحب آثار متعددی بوده که بیشتر آن‌ها تک‌نگاری‌های مربوط به حوادث مهم قرن اول و دوم است. در میان این آثار، کتاب مقتل الحسین (علیه السلام) او به لحاظ ویژگی‌های ذیل، جایگاه ویژه‌ای یافته است.

 – اهمیت موضوع؛ چرا که جریان کربلا همواره در قیاس با دیگر حوادث، موقعیت خاصی، به ویژه نزد شیعیان داشته است؛

 – قرب زمانی مؤلف و تألیف به حادثه :ابومِخْنَف، روایات این کتاب را گاه از شاهدان عینی و گاه با یک یا دو واسطه نقل کرده که نسبت به مقتل‌های تدوین شده، در ادوار بعدی، امتیاز ویژه‌ای است؛

 – توجه مورخان بعدی- اعم از شیعه و سنی- به این اثر و نقل تمام یا بیشتر روایات آن؛ از جمله توسط شاگردش هشام بن محمد بن سائب کلْبی (۲۰۴ یا ۲۰۶ ق) و سپس محمد بن جریر طبری (۳۱۰ ق)، ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ ق)، شیخ مفید (۴۱۳ ق) و سبط ابن جوزی (۶۵۴ ق).

 – جایگاه مؤلف، که به تعبیر نجاشی، شیخ اصحاب الاخبار بالکوفه بوده و در تألیف تک‌نگاری‌های تاریخی ید طولایی داشته است.

اما درباره‌ی زمان نگارش این مقتل، برخی از قراین حاکی از آن است که ابو مخنف این مقتل را در دهه‌ی سوم قرن دوم نگاشته است؛ چنان‌که وی در خبر ورود مسلم بن عقیل به خانه‌ی مختار بن ابو عبیده ثقفی در کوفه می‌گوید که هم اکنون این خانه، خانه‌ی مسلم بن مُسَیِّب خوانده می‌شود[۱۳] و مسلم بن مُسَیِّب در سال ۱۲۸ قمری عامل یوسف بن عمر بر شیراز بوده است.[۱۴]

همچنین یعقوبی می‌نویسد: پس از شهادت زید بن علی در سال ۱۲۱ قمری، شیعیان خراسان (یعنی عباسیان و علویانی که مخالف بنی امیه بودند) به جنب و جوش آمدند و پیروان بسیاری پیدا نموده، ظلم‌های بنی امیه و ستم‌هایی را که بر خاندان پیامبر (ص) رفته بود، برای مردم بازگو کردند و یکی از کارهایی که بدان پرداختند، تدریس و مباحثه‌ی کتاب‌های ملاحم بود.[۱۵] البته مقصود از این نوع کتاب‌ها، کتاب‌هایی در موضوع جنگ‌ها و نبردهای مسلمانان بود که از مصادیق بارز آن، مقتل‌ها و به ویژه مقتل امام حسین (علیه السلام) به شمار می‌رفت. به نظر می‌رسد این، همان زمانی است که ابومِخْنَف شرایط را برای نگارش مقتل امام حسین (علیه السلام) مناسب دیده و چنان‌که برخی از محققان گفته‌اند، تشویق و ترغیب ابومِخْنَف توسط برخی از داعیان عباسی که در پی ترویج مثالب و مفاسد و جنایات بنی امیه بوده‌اند، و نیز ضعف و افول دولت بنی امیه که شرایط مناسبی را برای بیان ستم‌های آنان بر اهل بیت پیامبر (ص) فراهم کرده بود، سبب شد که او اقدام به جمع‌آوری اخبار واقعه‌ی عاشورا و نگارش این مقتل کند.[۱۶]بنابراین می‌توان گفت که مقتل ابومِخْنَف تقریباً هم‌زمان با مقتل جابر بن یزید جُعْفی نگاشته شده است.

متأسفانه این مقتل در گذر زمان مفقود شد و اگر گزارش‌هایی از آن در منابعی همچون تاریخ طبری، مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی، ارشاد شیخ مفید و تذکره الخواص سبط ابن جوزی منعکس نمی‌شد، امروزه از این مقتل نیز، همچون بسیاری دیگر، جز نامی باقی نبود. البته ممکن است علت اصلی از بین رفتن چنین مقتلی، اقدام هشام بن محمد، شاگرد ابومِخْنَف در انعکاس تمام یا بیشتر اخبار مقتل استادش در کتاب مقتل الحسین خود باشد، که این امر سبب شد مورخان و مقتل‌نویسان قرون بعدی، رفته رفته مقتل ابومخنف را به فراموشی بسپارند.

-گزارش‌های ابومِخْنَف در گذر زمان

نکته‌ی دیگر در این باره آن‌که تا حافظه‌ی تاریخ به خاطر دارد، هر امر و کار ارزشمندی در طول زمان، دچار صدمات و آسیب‌هایی شده است. مقتل ابومِخْنَف نیز به سبب اعتبار و قدمت آن، از این آسیب مصون نمانده است. از این رو از قرن ششم به بعد، برخی از اخبار و نوشته‌ها را درباره‌ی حادثه‌ی عاشورا، که اعتبار چندانی هم نداشته‌اند. به ابومِخْنَف نسبت داده‌اند و این امر تا بدان‌جا پیش رفته است که در قرون اخیر به سبب فقدان اصل کتاب مقتل الحسین ابومِخْنَف، کتابی با همان عنوان، به وی نسبت داده‌اند که تفاوت‌های آشکاری بین آن و گزارش‌های ابومِخْنَف در آثار فوق الذکر وجود دارد. افزون بر این، اثر یاد شده مشتمل بر اغلاط فاحشی است.[۱۷] زمان نگارش چنین مقتل جعلی و محرّفی به درستی روشن نیست؛ اما برخی از محققان، اثر یاد شده را ساخته و پرداخته‌ی عصر صفوی دانسته‌اند.[۱۸] گویا این اثر برای نخستین بار، در سال ۱۲۷۵ قمری به خط محمد رضا خوانساری در تهران به ضمیمه‌ی کتاب الْمَلْهُوف و مهیج الاحزان چاپ سنگی شده است.[۱۹] همچنین تا جایی که اطلاع داریم، اثر یاد شده، یک بار به اردو و دو بار به فارسی ترجمه شده است. نخستین ترجمه‌ی فارسی آن، در سال ۱۳۳۲ به قلم محمد طاهر بن محمد باقر موسوی دزفولی و همراه با کتاب أخْذُ الثّار فی احوال المُختار، که این اثر نیز منسوب به ابومِخْنَف است، در ۲۴۰ صفحه، و ترجمه‌ی دوم در سال ۱۴۰۵ قمری به ضمیمه‌ی همان کتاب در ۳۱۷ صفحه به چاپ رسیده است.[۲۰]

در سال‌های اخیر، اقداماتی برای بازسازی آثار ابومِخْنَف صورت گرفته است که از جمله می‌توان به احیای مقتل وی توسط یکی از محققان معاصر، با عنوان وَقْعَهُ الطَّف بر اساس گزارش‌های موجود از مقتل الحسین ابومِخْنَف در کتاب‌های یاد شده، اشاره کرد.[۲۱]

همچنین پیش از وی، محقق دیگری اخبار ابومِخْنَف را درباره‌ی قیام عاشورا و حوادث پس از آن، از جمله قیام توابین و مختار، از تاریخ طبری استخراج کرده و با افزودن تعلیقاتی بر آن، به غلط بر تمام آن، مقتل الحسین (علیه السلام) ابومِخْنَف، نام نهاده است.[۲۲] افزون بر این، محقق یاد شده برخی اخبار هِشام از راویانی مانند ابو هُذَیْل، عمرو بن شمر، محمد بن سائب (پدر هشام) و عَوانَه بن حکم را در لا به لای اخبار ابومِخْنَف آورده[۲۳] که از ارزش کار وی کاسته است.

نکته‌ی دیگر آن‌که بر اساس گزارش‌ برخی از محققان معاصر، چهار نسخه‌ی خطی از مقتل الحسین در کتابخانه‌های گوثه (شماره‌ی ۱۸۳۶)، بِرلین (شماره‌ی ۱۵۹،۱۶۰)، لیدن (شماره‌ی۷۹۳) و سِنْت پِطرزبورگ (شماره‌ی ۷۸) موجود است که هر چند برخی از مستشرقان در انتساب این نسخه‌ها به ابومِخْنَف تردید کرده‌اند، اما در این‌که این نسخه‌ها از قدمت خاصی برخوردار است، هیچ کس تردید نکرده است.[۲۴] همچنین بنا بر گزارش محقق دیگری، میکروفیلم یک نسخه‌ی خطی دیگر، به نام مقتل الحسین ابومِخْنَف در کتابخانه‌ی امبروزیانای شهر میلان ایتالیا به شماره‌ی ۲۳۳f موجود است [۲۵] که احراز قدمت آن، نیاز به بررسی دارد. این نسخه در سال ۱۳۱۱ قمری در بمبئی[۲۶] و در سال ۱۳۴۳ قمری در نجف چاپ شده است.[۲۷] افزون بر این، بروکلْمان و سِزْگین، شماری از نسخه‌های مقتل الحسین را معرفی کرده‌اند.[۲۸]

[۱]. این اثر به همت محقق گران‌مایه، سید محمد رضا حسینی جلالی از کتاب یاد شده فراهم و تحقیق شده و در شماره‌ی دوم از فصلنامه‌ی تراثنا، سال ۱۴۰۶ قمری به چاپ رسیده است.

[۲]. البته در رسانه‌ی یاد شده از ۱۰۷ نفر به عنوان شهید نام برده شده که ناشی از غلط چاپی است؛ زیرا نام زُهَیْر بن قَیْن از قلم افتاده است و دو قاتل او، شهید به حساب آمده‌اند.

[۳]. فُضَیْل بن زَبیر، «تَسْمِیَهُ مَن قُتِلَ مَع الحسین (علیه السلام) مِنْ وُلْدِهِ و إخوتِه وَ أهل بیته و شیعته»، تحقیق سید محمد رضا حسینی جلالی، تراثنا، ۱۴۰۶ ق، ش ۲، ص ۱۵۰٫

[۴]. سعد بن عبدالله اشعری قمی، کتاب المقالات و الفرق، تصحیح محمد جواد مشکور، ص ۷۱؛ سید ابو القاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج ۹، ص ۲۶۲٫

[۵]. ر. ک: فُضَیْل بن زَبیر، تَسْمِیَه مَن قُتِلَ مَع الحسین (علیه السلام) مِنْ وُلْدِهِ و إخْوَتِهِ وَ أهل بیته و شیعته، تحقیق سید محمد رضا حسینی جلالی، تراثنا، ۱۴۰۶ ق، ش ۲، ص ۱۵۷، پاورقی ۱، به نقل از: المرشد بالله، الامالی الْخَمیسِیَّه، ج ۱، ص ۱۷۰ – ۱۷۳٫

[۶]. حمید بن احمد مَحَلّی، الحدائق الْوَرْدِیَّه فی مناقب الائمه الزیدیّه، تحقیق مرتضی محطوری حسنی، ج ۱، ص ۲۰۷ – ۲۱۲٫ البته مَحَلّی، برخی از مطالب مربوط به بعضی از شهداء و گزارش پایانی صفحه‌ی آخر رساله را نیاورده است.

[۷]. یاقوت حَمَوی، معجم الادباء، ج ۱۷، ص ۴۱؛ محمد بن شاکر کتبی، فَواتُ الْوَفَیات، ج ۲، ص ۱۷۵٫

[۸]. نجاشی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، ص ۳۲۰، ش ۸۷۵٫

[۹]. ر. ک: ابومخنف، وَقْعَهُ الطَّف (مقتل ابی مِخْنَف)، مقدمه و تحقیق محمد هادی یوسفی غروی، ص ۱۹٫

[۱۰]. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۱، ص ۱۴۷٫

[۱۱]. عبدالله مامقانی، تَنقیح المَقال، ج ۲، ش ۹۹۹۲٫

[۱۲]. نجاشی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، ص ۳۲۰، ش ۸۷۵٫

[۱۳]. طبری، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۵، ص ۳۵۵٫

[۱۴]. همان، ج ۶، ص ۳۹٫

[۱۵]. یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج ۲، ص ۳۲۶٫

[۱۶]. ابومخنف، وَقْعَهُ الطَّف، مقدمه و تحقیق محمد هادی یوسفی غروی، ص ۱۷٫

[۱۷]. همان، ص ۲۲ – ۲۹، مقدمه.

[۱۸]. سید علی میر شریفی، «ابومِخْنَف و سرگذشت مقتل وی»، آینه‌ی پژوهش، ۱۳۶۹ ش، ش ۲، ص ۳۴؛ سید حسن امین، مستدرکات أعیان الشیعه، ج ۶، ص ۲۵۵٫

[۱۹]. سید علی میر شریفی، همان، ص ۳۸؛ سید حسن امین، همان، ص ۲۵۷٫

[۲۰]. سید علی میر شریفی، همان، ص ۳۶؛ سید حسن امین، همان، ص ۲۵۶٫

[۲۱]. این مقتل به همت محقق محترم، محمد هادی یوسفی غروی از منابع اولیه جمع‌آوری و تحقیق شده و توسط مرکز انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین به چاپ رسیده است. همچنین چاپ جدید آن با اضافات و اصلاحات در سال ۱۳۸۵ شمسی توسط انتشارات مجمع جهانی اهل بیت (علیه السلام) منتشر شده است.

[۲۲]. ابومخنف، مقتل الحسین، تعلیق حسن غفاری، چاپ دوم، مؤلف، قم، ۱۳۶۴ ش.

[۲۳]. برای نمونه، ر . ک: ص ۲۲، ۹۵، ۱۸۷- ۱۸۹، ۲۰۳، ۲۱۶، ۲۲۰، ۲۲۸ و ۲۳۱٫

[۲۴]. سید حسین محمد جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه‌ی سید محمد تقی آیت اللهی، ص ۲۵۴ – ۲۵۵٫

[۲۵]. شمس الدین محمد بن طولون، الائمه الاثنی عشر، تحقیق صلاح الدین منجد، ص ۱۳۸٫

[۲۶]. کارل بُروکلْمان، تاریخ الادب العربی، ترجمه‌ به عربی: عبد الحلیم النجار، ج ۱، ص ۲۵۳٫

[۲۷]. فُؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ترجمه به عربی: محمود فهمی حجازی، ج ۱، جزء دوم، ص ۱۲۹٫

[۲۸]. همان،‌ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ترجمه‌ به عربی: عبد الحلیم النجار، ج ۱، ص ۲۵۳٫