رمز و راز یک خطاط با امام علی‌النقی(ع)
وارث:نمایشگاهی از آثار خوشنویسی هنرمند فقید «حبیب‌الله فضائلی» بعد از گذشت 17 سال از زمان درگذشت وی، به همت فرزندانش در نگارخانه نی (بنیاد شمس) روی دیوار رفته است. به همین بهانه گفت وگویی را فارس درباره آثار این هنرمند فقید با فرزند ایشان مهدی فضائلی انجام داده که می‌خوانید:
خوشنویسی شاعر و ادیب در کسوت روحانیت
مهدی فضائلی فرزند هنرمند فقید حجت‌الاسلام «حبیب‌الله فضائلی» درباره این نمایشگاه و تأثیر تحصیلات دانشگاهی و حوزوی ایشان بر هنر خوشنویسی وی توضیح داد: یکی از تفاوت های هنر خوشنویسی با دیگر هنرهای تجسمی، همنشینی خط با فرهنگ ایرانی و اسلامی ماست. این همنشینی با وجود منابع غنی و ارزشمندی که در حوزه فرهنگی ایران داریم،شرافت و تفاخری برای هنر خوشنویسی به همراه دارد. به همین دلیل در آثار همه خوشنویسان می بینید که یا برگرفته از متون گران‌سنگ ایرانی است از جمله آثار مولوی، صائب تبریزی، حافظ،سعدی و دیگر شعرا و ادبای ایران زمین یا برگرفته از آیات و روایات دینی است که این موضوع در بین خوشویسان عمومیت دارد. در خصوص مرحوم پدرم ، این موضوع پررنگ‌تر بود چرا که ایشان هم در کسوت روحانیت بودند و هم این که در زمینه ادبیات فارسی توانمندی قابل توجهی داشتند.
ایشان دانش آموخته کارشناسی ادبیات فارسی بودند در حالی که در میان خوشنویسان هم سن و سال ایشان در آن زمان کمتر خوشنویسی پیدا می کنید که تحصیلات دانشگاهی داشته باشد و اغلب آنها چنین مدارجی را طی نکردند اما ایشان علاوه بر تحصیلات حوزوی، تحصیلات دانشگاهی هم داشتند که ابتدا در دانشگاه تهران مشغول تحصیل شدند و بعد به دلیل مشکلاتی در رفت و آمد، به دانشگاه ادبیات اصفهان منتقل شدند، علاوه بر این خودشان هم شاعر بودند و علاقه زیادی به شعر و ادبیات داشتند، در انجمن‌های ادبی اصفهان شرکت می‌کردند و امروز از ایشان دیوان شعری به یادگار مانده است که متأسفانه هنوز به چاپ نرسیده است. از سوی دیگر کتابت قرآن نیز برای ایشان زمینه‌ای را فراهم کرد که سالها مأنوس بودند با قرآن و زحمت بسیار در این راه کشیدند. بنابراین به این دلایل، همنشینی و ارتباط ایشان با منابع ادبی و دینی جدی‌تر وعمیق‌تر از دیگر خوشنویسان بود.
وی افزود: شاید خوشنویسانی داشته باشیم که آن طور که باید و شاید تسلط کافی بر مفاهیم آیات، روایات و اشعار شاعران نداشته باشند ولی پدر من به این موضوعات اشراف داشتند.
میراث خاندان فضائلی در هنر خوشنویسی
مهدی فضائلی در پاسخ به این سؤال که خودتان هم خوشنویسی می‌کنید گفت: من مدت کوتاهی توفیق این را داشتم که نزد مرحوم ابوی نسخ و ثلث را خیلی اندک کار کنم ولی به صورت حرفه‌ای دنبال نکردم.
او درباره ارثی بودن مهارت خوشنویسی در میان اعضای خانواده‌اش توضیح داد: بخشی از هنر خوشنویسی به عقیده من ارثی است کما این که عموها و عمه من نیز کار خوشنویسی را انجام می‌دادند و زمینه های خوشنویسی دارند اگر چه به صورت حرفه‌ای دنبال نمی‌کنند ولی به طور مثال عمه من با وجود آن که یک زن روستایی است اما خط کار می کند و همچنین پدربزرگ ما و پدر پدربزرگ ما نیز کار خوشنویسی می کردند و این نشان می دهد که این هنر تا حدودی زمینه‌های ارثی دارد که البته از طرفی هم اکتسابی است که باید برای رسیدن به مدارج بالا در این هنر زحمت و تلاش شود.
گرایش روحانیون به هنر خوشنویسی
مهدی فضائلی درباره گرایش زنده‌یاد «حبیب‌الله فضائلی» به هنر نقاشی هم گفت: نقاشی رشته هنری ایشان نبود ولی هرازگاهی کار نقاشی هم می‌کردند.
او در توضیح این نکته که چرا روحانیون از میان همه هنرها بیشتر به خوشنویسی گرایش دارند تا هنرهایی چون نقاشی، گرافیک و ... توضیح داد: بخشی از این گرایش‌ها به دلیل همنشینی هنر خوشنویسی با معارف و متون ادبی ما برمی گردد و شاید در نقاشی و دیگر هنرها این ارتباط چندان وجود نداشته باشد.
بخشی هم به دلیل نگاه نه چندان متناسب با نیاز امروز به هنر است. نگاه به هنر و ضرورت آن چنان که امروز شناخته شده است، در گذشته به این اندازه وجود نداشت. به همین دلیل در میان روحانیونی که سنین بالاتری دارند کمتر شاهدیم که به سراغ هنرهایی چون نقاشی و هنری غیر از خوشنویسی بروند، اما با این حال روحانیونی هستند که به طور مثال به هنرهای دیگر از جمله موسیقی مسلط هستند.
مرکز قلم استاد فضائلی «نسخ و ثلث» بود/ استادی هفت خط!
فضائلی درباره تخصص زنده‌یاد حبیب‌الله فضائلی در زمینه خوشنویسی هم توضیح داد: آن چه میان خوشنویسان مشهور است این است که مرکز قلم ایشان نسخ و ثلث بوده است ولی از برخی استادان نامدار خوشنویسی شنیده ام که بعد از دیدن کتیبه‌ها و خطوط نستعلیق ایشان، دیگران را تشویق می کردند که باید خط نستعلیق حبیب‌الله فضائلی را هم ببینید.
به هر حال ایشان در همه خطوط به درجه استادی می‌نوشتند و به شوخی و جدی به ایشان می‌گفتند که ایشان از استادان هفت خط هستند! ما در بین متأخرین نداریم که این اندازه به همه خطوط مسلط باشند اما با این حال شهرت ایشان به نسخ و ثلث است.
در این نمایشگاه هم شما شاهد همه خطوط هستید از جمه نستعلیق، شکسته نستعلیق، نسخ، ثلث، رقاع، و ... البته ایشان حتی خطوطی چون ریحان، کوفی و دیوانی را هم می نوشتند و با این خطوط آشنا بودند.
پژوهش، جنبه منحصر به فرد فضائلی در میان خوشنویسان/ انتشار دو کتاب پژوهشی و آموزشی
فرزند زنده‌یاد حجت‌الاسلام فضائلی، از جنبه پژوهشگری این هنرمند فقید به عنوان یکی از نکات ممتاز و منحصر به فرد ایشان در میان دیگر خوشنویسان یاد کرد و گفت: آن چه ایشان را ممتاز و منحصر به فرد می‌کند، جنبه پژوهشگری ایشان است. آثار به جا مانده از ایشان از جمله اطلس خط و تعلیم خط نشان می‌دهد که چه اندازه در زمینه پژوهشی فعالیت داشتند.
وی با اشاره به محتویات این دو اثر پژوهشی افزود: کمتر خوشنویسی است که از این دو اثر استفاده نکرده باشد، اطلس خط درباره تاریخ خطوط اسلامی است که کتابی فوق العاده عالمانه و پژوهشی در سیر تطور خط است و کتاب تعلیم خط نیز که در واقع جلد دوم آن است به شیوه نگارش انواع خطوط و حتی آشنایی با ابزار و ادوات خوشنویس می‌پردازد مثل شیوه مرکب ساختن و آماده کردن کاغذ و ...این‌ها کتب منحصر به فردی است که نظیر آن وجود ندارد.
او درباره آموزش این دو کتاب برای هنرآموزان خوشنویسی هم گفت: این دو کتاب یکی از منابع مهم برای کسانی است که در زمینه خوشنویسی فعالیت دارند.
اکثر اماکن متبرکه داخل و خارج کشور مزین به خط فضائلی است
فضائلی درباره کتیبه‌نویسی‌های حبیب‌الله فضائلی هم توضیح داد:
ایشان در کتیبه‌نویسی هم مهارت و تسلط خوبی داشتند. من به جرأت می‌توانم بگویم که هیچ هنرمند خوشنویسی را نداریم که آثارش به اندازه ایشان در اماکن متبرکه داخل و خارج از کشور از جمله عراق و سوریه پراکنده باشد.
وی با بیان این که در اماکن متبرکه مختلفی، آثار خوشنویسی زنده‌یاد فضائلی وجود دارد، درباره چگونگی شروع خوشنویسی و همچنین سپرده شدن کتیبه‌نویسی اماکن متبرکه به ایشان هم توضیح داد: ایشان تا زمانی که در سمیرم بودند، روی نوشته‌های سنگ قبرها تمرین خط و خوشنویسی می کردند و بعد که برای تحصیل به اصفهان می آیند، روی کتیبه‌هایی که در مسجد امام و شیخ لطف الله اصفهان هست، تمرین انجام می‌دادند و کار خوشنویسی را این طور شروع کردند چون ایشان استادی نداشتند که به طور رسمی نزد خوشنویسی تلمذ کرده باشند اما مراوداتی با مرحوم کاوه داشتند که البته جنبه استاد و شاگردی نبود و بیشتر با تلاش خودشان و استفاده از خطوط قدما تمرین خط می‌کردند. این زمینه ورودشان به هنر خوشنویسی و کتیبه نویسی بود ولی بعدها در کسوت روحانیت بودن ایشان، به نظرم در سپردن کتیبه‌نویسی اماکن متبرکه به ایشان بی تأثیر نبوده است.
رازی میان استاد فضائلی و امام علی‌النقی (ع)
فرزند زنده‌یاد حبیب‌الله فضائلی درباره خاطراتی که پدرش از کتیبه‌نویسی در اماکن متبرکه داشته است گفت: اولین کتیبه‌ای که ایشان نوشتند،کتیبه‌ای بود که برای حرم امام علی النقی (ع) در سامرا نوشتند که این اولین کتیبه شکل رازآلودی به خود گرفت و پیوند عجیبی بین ایشان و این معصوم برقرار شده بود تا اندازه‌ای که زمان درگذشت ایشان با زمان شهادت امام علی النقی(ع)همزمان شده بود. ایشان از مدتی قبل از رحلتشان، مرتب زمان شهادت امام علی النقی (ع) را می پرسیدند که سوم رجب کی فرا می رسد.
بعدها که فیلمی از ایشان را من دیدم آن جا گفته بودند که اولین کتیبه‌ای را که نوشته‌اند،کتیبه حرم امام علی النقی (ع) بوده است.
از حرم اباعبدالله (ع) در کربلا تا حرم حضرت رقیه در سوریه
وی درباره دیگر آثار مرحوم حبیب‌الله فضائلی در اماکن متبرکه ایران و خارج از ایران گفت: بعد از حرم امام علی النقی (ع)، برای حرم حضرت ابا عبدالله(ع)، حرم حضرت اباالفضل(ع)، سپس برای حرم دیگر ائمه در کاظمین کتیبه‌نویسی کردند و در ایران هم کتیبه‌نویسی‌های ایشان در حرم امام رضا (ع)، حرم حضرت معصومه (س)، حرم شاهچراغ و بقاع امامزاده‌ها در نقاط مختلف وجود دارد.
همچنین در سوریه نیز برای حرم حضرت زینب (س) کتیبه‌نویسی کردند و همچنین تمام کتیبه‌های حرم حضرت رقیه (س) از آثار خوشنویسی ایشان است.
مهدی فضائلی درباره خطوطی که در این کتیبه‌ها استفاده شده است گفت: کتیبه‌ها را ایشان عمدتاً به خط ثلث می نوشتند اما از نستعلیق و نسخ هم استفاده کرده بودند.
وی افزود: بخشی از آثار ایشان هم روی مینا خوشنویسی شده است مثل دری که در حرم امام رضا(ع) هست و روی مینا خوشنویسی ایشان کار شده است.
دست خوشنویس اگر ننویسد یاغی می‌شود!
فضائلی در پایان درباره خاطرات و نکات آموزشی و اخلاقی ویژه‌ای که از پدرش به خاطر دارد گفت: نکات متعددی در کتب ایشان وجود دارد ولی خاطرم هست که ایشان فوق العاده پر کار بودند و ندیدیم که وقتشان را بیهوده تلف کنند. ایشان بعد از نماز صبح که بیدار می شدند، مرتب یا مطالعه می‌کردند یا می‌نوشتند و یا در کلاس های آموزشی حضور داشتند. در مسافرت هم همیشه وسایل خوشنویسی همراه می بردند. خاطرم هست که اخوی بزرگ ما نقل می کردند در یکی از مسافرت‌ها از ایشان خواستم که وقت مسافرت بیشتر استراحت کنند و کار خوشنویس را به زمان دیگری موکول کنند و ایشان پاسخ دادند که «دست اگر ننویسد یاغی می شود باید مرتب کار کند تا در اختیار باشد.» شعری هم به مزاح در این زمینه داشتند که «گر که خواهی بشوی خوشنویس/ هی بنویس و بنویس و بنویس»
****نمایشگاه آثار زنده‌یاد «حبیب‌الله فضائلی» تا 13 آذرماه در گالری نی ادامه دارد و علاقه‌مندان می‌توانند برای بازدید از آثار این نمایشگاه یک‌شنبه تا پنج‌شنبه ساعت 10 تا 19 و جمعه ساعت 16 تا 19 به گالری نی واقع در خیابان شهید موحد دانش، خیابان نیلوفر، شماره 3 مراجعه کنند.
/ف104