شیوه های امر به معروف و نهی از منکر در سیره رضوی
یک استاد دانشگاه امام صادق(ع) با بیان اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران امام رضا(ع) شیوه های رفتاری آن حضرت برای امر به معروف و نهی از منکر را تشریح کرد.
وارث :حجت الاسلام محمد حسین توانایی گفت: دوران سیاسی معاصر امام رضا(ع) مصادف با عصر تحول فکری و اوج گیری نهضت ترجمه و به بیانی دیگر عصر تشتت آراء و عقاید مذهبی و دینی بود و لذا سیاست حکومت وقت در دوره ایشان، سیاست تزویر و اظهار دوستی و کشاندن جنگ به جبهه فرهنگی و تبلیغاتی بود.
وی مهم ترین منکرات اجتماعی در آن زمان را نشر تعالیم ضد اسلامی به نام دین و آزادی بیان، فرقه گرایی، ایجاد تفرقه در میان مسلمین، غصب خلافت و سوء استفاده از نسبت با رسول خدا(ص) نام برد و گفت: شیوه برخورد امام (ع) با این منکرات غالبا با صبر و شکیبایی، خوشرویی و رافت، ملایمت در سخن گفتن، احترام به فهم دیگران، عیب پوشی، توجه به تاثیر کلام و موارد موثر بر آن و همچنین جدیت، خیرخواهی، حساسیت به نزدیکان و دقت در عمل بود.
این پژوهشگر مذهبی درباره شیوه های امر به معروف و نهی از منکر در سیره رضوی گفت: آن حضرت با شیوه گفتاری یا زبانی، موعظه و گفتار نرم، امر و نهی آرام، امر و نهی تند و همچنین شیوه نوشتاری، عملی، فردی و جمعی و شیوه تدریجی به مبارزه با این منکرات پرداخت.
** تحلیل فضای سیاسی آن دوران
توانایی گفت: امر به معروف و نهی از منکر در آموزه های اسلامی از جمله مهم ترین فرائض می باشد که باعث برپایی دیگر فرائض می شود. در فرهنگ تشیع، این فریضه الهی یکی از مهم ترین شئون امامت محسوب شده که با مطالعه زندگی ائمه معصومین (ع)، نقش این واجب دینی در سیره فردی و اجتماعی ایشان به وضوح دیده می شود.
وی افزود: در بین امامان(ع) زندگی با برکت حضرت رضا (ع) از نظر شرایط اجتماعی و سیاسی حاکم بر آن عصر دارای وجوه قابل تاملی برای مطالعه و تحقیق در این زمینه است. وجود فرقه ها و نحله ها، توجه حکومت وقت به نشر مطالب ضد دین، تکثر گرایی مذهبی، شبهات و مغالطه های وارد شده در دین و تزویر حاکمان عباسی و عوام فریبی آنان از جمله مسائل مهم دوران حضرت رضا (ع) است.
این استاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال درباره فضای سیاسی و اجتماعی دوران امامت حضرت رضا (ع) گفت: شخصیت امامان(ع) همواره در دو جنبه اجتماعی (به مثابه یک معلم و راهنما) و سیاسی (به عنوان چهره صاحب حق حکومت) تبلوری خاص داشته است و این دو وجهه دارای ارتباطی تنگاتنگ با سطح فرهنگی و شرایط اجتماعی جامعه و از طرف دیگر در رابطه ای مستقیم با شرایط سیاسی حاکم بر آن هستند.
وی همچنین گفت: دوران جوانی و حدود 10 سال از دوران پربرکت امامت حضرت در عصر هارون الرشید بود و در این دوران به علت احساس خطری که از جانب علویان به عنوان مهم ترین مخالفان دولت عباسی وجود داشت، فضای سیاسی و عرصه فعالیت برای امام کاظم و امام رضا (علیهما السلام) تنگ شده بود و بر زندگی آنان مراقبت شدیدی وجود داشت.
وی سرکوب قیام های اقصی نقاط قلمرو حکومت عباسی پس از اعلام جانشینی امین و مامون را از دلایل کاهش فشارها پس از شهادت موسی بن جعفر(ع) دانست و گفت: حمایت از فرقه واقفیه پس از شهادت امام هفتم با هدف ایجاد دودستگی در شیعیان، ترویج عقاید انحرافی نظیر معرفی موسی بن جعفر (ع) به عنوان قائم موعود، قتل شیعیان و سادات در زندان های مخفی و همچنین حمایت از فرقه های کلامی و سایر مذاهب اسلامی برای تضعیف تشیع از اقدامات حکومت عباسی بود و موضع حضرت رضا (ع) در این اوضاع سیاسی، تقیه و مبارزه فرهنگی برای رفع آثار مخرب فعالیت های ضد دینی دستگاه عباسی بود.
** آغاز تحول فکری مسلمانان
این پژوهشگر مذهبی افزود: مامون با شکست امین اوضاع عباسیان را سامان داد و در ادامه راه هارون مسیر مبارزه فرهنگی را با شیعیان در پیش گرفت و بنابر اقوال مشهور حتی در مجالس عمومی اظهار به تشیع و محبت اهل بیت(ع) می کرد و در خفا برای تثبیت حکومت خود از هیچ عملی برای تضعیف پایگاه دینی مردم فروگذار نمی کرد.
وی این دوران را که مقارن با پنج سال پایانی عمر با برکت امام رضا(ع) بود از نظر سیاسی و اجتماعی مهم ترین و تاثیرگذارترین بخش امامت آن حضرت برشمرد و گفت: این عصر را باید آغاز تحول فکری مسلمانان و دوره آشنایی با معارف بیرونی نامید. چون در این عصر تشکیل بیت الحکمه در مرکز حکومت اسلامی و گردآمدن اندیشمندان، محققان و مترجمان در این مرکز علمی و دستیابی به مکتوبات دگراندیشان، فرصت و موقعیتی بی سابقه برای تقابل آرا و افکار پدید آورد.
توانایی افزود: وجود دو جریان فکری افراطی، یکی خردگرایی معتزلی و دیگری ظاهرگرایی اهل حدیث و رویاروییِ دشمنانه آنان با هم، یکی دیگر از عوامل بحران ساز است که این عصر را اهمیت و حساسیتی ویژه می بخشد. علاوه بر این برخورداری عقل گرایان معتزلی از قدرت سیاسی باعث شد راه، برای عرضه اندیشه های گوناگون فلسفی و کلامی باز شده و فضایی برای جولان اندیشه های مختلف ایجاد گردد که این امر خود پدیدآورنده فرصت ها و تهدیدات فراوانی بود که امام رضا (ع) از آن به بهترین وجه استفاده فرمود.
وی تنوع و تکثر دینی و قرائت ها از دین را از مهمترین ویژگی های این دوره دانست و گفت: اندیشمندانی مانند رأس الجالوت یهودی، جاثلیق مسیحی، نسطاس رومی، فرنبغ مجوسی، یزدانبخت مانوی و متکلمانی چون عمران صابی و سلیمان مروزی، هریک، با آخرین برگ برنده و تیغ برنده خود، از استدلال منطقی گرفته تا شبه استدلال مغالطه و سفسطه به میدان کارزار آمدند و در این میان دستگاه عباسی سعی داشت تا با حمایت از نحله ها و جلسات بحث به این تکثر گرایی معرفتی دامن زده و به این وسیله اسلام ناب را که توسط اهل بیت(ع) ارائه می شد، از رونق انداخته و به حاشیه براند.
** آگاه سازی جامعه اسلامی
مشاور دبیر ستاد امر به معروف و نهی از منکر گفت: حضرت رضا (ع) کوشیدند در کشاکش دو جریان عقل گرایی افراطی و ضدیت با عقل، با ایجاد موازنه میان عقل و نقل و تبیین نحوه تعامل آن دو، اعتدال و عقلانیت اسلام را توامان به اثبات برسانند و آن حضرت در مواجهه با چنین فضایی، پیش و پس از ولایت عهدی اجباری، شیوه مناظره و گفت و گو با صاحبان افکار و پیروان ادیان را برگزیدند و با سعه صدر و آرامش خاصی به پاسخگویی به شبهات و اشکالات می پرداختند.
وی افزود: امام(ع) پس از سفر به خراسان از شرایط تحمیلی و تهدیدات آن، بهترین فرصت ها را برای آگاه سازی جامعه اسلامی و قوام نهضت علمی تشیع ایجاد نموده و همچنین در مقاطع مختلف، با امر به معروف و نهی از منکر مامون و اطرافیان، شرایط اصلاح جامعه را فراهم کردند.
** 18 هزار سوال از امام رضا(ع)
توانایی گفت: پس از آنکه آن حضرت بعد از پدر بزرگوارشان مسئولیت رهبری و امامت را به عهده گرفتند، در نخستین مسافرت از مدینه به بصره بطور مستقیم با پایگاه های مردمی دیدار کرده و درباره همه امور به گفت وگو پرداختند و آن حضرت با برپایی اجتماع های بزرگ با گروه های مختلف مردم درباره امامت و رهبری خود با مردم به گفت وگو مینشستند.
این استاد دانشگاه امام صادق(ع) افزود: آن حضرت در چنین اجتماع هایی از مردم می خواستند تا در زمینههای گوناگون معارف اسلامی سوال کنند که بنا به گفته محمد بن عیسی تعداد مسائلی که در این سفرها از حضرت رضا (ع) پرسیده شد بالغ بر 18 هزار مسئله بوده است.
وی اضافه کرد: از صفوان نقل گردیده که شخصی از مخالفان آن حضرت به ملاقات ایشان آمد و حضرت با رویی خوش و صبر به سخنان وی گوش دادند، به گونه ای که در پایان ملاقات وی به امامت حضرت ایمان آورد و علاوه بر این روایت، روایات بسیاری درباره تذکرات امام رضا (ع) به نزدیکان خود وجود دارد که نشان از شکیبایی، خوشرویی و ملایمت در سخن گفتن آن حضرت دارد.
* ویژگی هایی رفتاری امام رضا(ع) در مناظره
وی تاکید کرد: آنچه از مناظرات حضرت بر می آید چنین است که ایشان با برخورداری از روحیه بالای علمی و بردباری کاملا به سخنان طرف مقابل گوش داده و سپس از وی برای اقامه حجت و دلیل، سوال می کردند و نه تنها در طول مناظره با احترام با طرف مقابل برخورد می فرمودند که پس از غلبه بر شخص مناظره کننده، شخصیت علمی وی را تخریب نکرده و از موضع تقوی خارج نمی شدند.
حجت الاسلام توانایی عیب پوشی را از دیگر ویژگی های امام در مناظرات دانست و گفت: آن حضرت همواره بر این صفت تاکید داشتند و اجازه نمی دادند کسی عیب دیگری را در حضور ایشان ابراز نماید و از طرف دیگر دقت ویژه ای بر زمان، مکان، مخاطبین و لحن کلام خود داشتند تا با توجه به نظارت دستگاه حکومتی بر ایشان، از اندک فرصت های به وجود آمده بیشترین بهره را برده و بالاترین تاثیرگذاری را بر مخاطبین داشته باشند.
وی جدیت و خیرخواهی را از دیگر ویژگی های آن حضرت دانست و گفت: امام رضا (ع) در امر به معروف و نهی از منکر همواره با جدیت عمل می کردند به گونه ای که ضمن حفظ ملایمت و نرمی گفتار و رفتار، به گونه ای مسئله را بیان می کردند که مخاطبین بر اهمیت موضوع وقوف کامل پیدا کنند که این موضوع حتی در برخورد با غلامان و خدمتکاران نیز به چشم می خورد.
** روش های برخورد امام رضا(ع) با بزرگترین منکر
حجت الاسلام توانایی مهم ترین منکر در این عصر حیات علمی جامعه اسلامی را فرقه گرایی و تشتّت آرا صاحبنظران دینی دانست و گفت: امام رضا (ع) در ادامه راه پدران بزرگوارشان وارد عرصه روشنگری دینی شدند تا حقیقت دین را از گزند تحریفات و انحرافات محفوظ دارند که شیوه و سیره آن حضرت شامل پاسخگویی به شبهات و سوالات، تشکیل مجالس درس و بحث، مناظره با رؤسا و پیشوایان فرقه ها و تذکر به مامون بود.
وی افزود: حضرت رضا (ع) همواره خود را در دسترس جویندگان حقیقت و دانشمندان قرار داده و به رفع شبهات و پاسخ به سوالات ایشان می پرداختند و مشهور است که شبی تا اذان صبح به پاسخگویی به شبهات پرداخته و این امر خطیر را بر نماز شب ترجیح داده بودند.
این استاد دانشگاه افزود: امام همواره حساسیتی خاص به عملکرد اطرافیان خود داشتند و در دوران حضور ایشان در خراسان، مامون نیز از این قاعده مستثنی نبود و حضرت رضا (ع) در بسیاری از موارد نکات بسیاری را به وی گوشزد می کردند که این خود موید نالایقی مامون نسبت به منصبی بود که اشغال کرده، بود.
* مراتب و شیوه های امام در امر به معروف
حجت الاسلام توانایی درباره مرتبه قلبی به عنوان اولین مرتبه از مراتب امر به معروف و نهی از منکر در سیره امام رضا(ع) گفت: آن حضرت که همواره با خوشرویی با مردم روبرو می شدند، در مواجهه با منکرات با جدیت برخورد می نمودند که نمونه آن را در برخورد ایشان با فضل بن سهل و یا ماجرای تعیین نکردن مزد کارگر می توان مشاهده کرد.
وی افزود: امام رضا (ع) مرتبه زبانی در امر به معروف را واجب می دانستند و روایات بسیاری در این زمینه آمده است و در مرتبه عملی نیز که عبارت از وادار کردن شخص به کار نیک و بازداشتن وی از عمل زشت به وسیله اعمال زور می باشد، در سیره حضرت رضا(ع) به ندرت و در ضرورت های خاصی به چشم می خورد. چون آن حضرت همواره و حتی با مخالفان سرسخت از طریق گفت و گو و نرمش برخورد می کردند.
** شیوه های امر به معروف و نهی از منکر در سیره رضوی
این پژوهشگر مذهبی درباره شیوه گفتاری یا زبانی امام رضا(ع) گفت: یکی از بارز ترین شیوه هایی که توسط حضرت رضا (ع) برای امر به معروف و نهی از منکر استفاده می گردید، روش گفتاری بوده است که مصادیق آن را می توان در مناظرات وتذکرات گوناگون حضرت به افراد ملاحظه کرد.
وی افزود: موعظه و گفتار نرم، امر و نهی آرام، امر و نهی تند، شیوه نوشتاری، شیوه فردی و جمعی و همچنین شیوه تدریجی از روش های امام رضا(ع) بود که شیوه تدریجی در مواقعی مورد استفاده قرار می گیرد که آمر و ناهی تشخیص می دهد بیان تمامی مطلب به دلایل مختلف از قبیل آمادگی نداشتن ذهن مخاطب، به تاثیر آن لطمه وارد ساخته و یا به کلی اثر منفی در بر دارد.
توانایی اضافه کرد: این شیوه می تواند با بیان استدلال ها، برهان ها و مقدمات یک موضوع به طوری که مخاطب را به شنیدن اصل مطلب راغب سازد، صورت پذیرد که نمونه این روش در مناظرات حضرت با علمایی چون عمران صابی، جاثلیق و راس جالوت مشاهده می شود. همچنین حدیث سلسله الذهب با نحوه زیبای بیان آن توسط حضرت رضا (ع) از مصادیق شیوه تدریجی است.
/1102101305
وی مهم ترین منکرات اجتماعی در آن زمان را نشر تعالیم ضد اسلامی به نام دین و آزادی بیان، فرقه گرایی، ایجاد تفرقه در میان مسلمین، غصب خلافت و سوء استفاده از نسبت با رسول خدا(ص) نام برد و گفت: شیوه برخورد امام (ع) با این منکرات غالبا با صبر و شکیبایی، خوشرویی و رافت، ملایمت در سخن گفتن، احترام به فهم دیگران، عیب پوشی، توجه به تاثیر کلام و موارد موثر بر آن و همچنین جدیت، خیرخواهی، حساسیت به نزدیکان و دقت در عمل بود.
این پژوهشگر مذهبی درباره شیوه های امر به معروف و نهی از منکر در سیره رضوی گفت: آن حضرت با شیوه گفتاری یا زبانی، موعظه و گفتار نرم، امر و نهی آرام، امر و نهی تند و همچنین شیوه نوشتاری، عملی، فردی و جمعی و شیوه تدریجی به مبارزه با این منکرات پرداخت.
** تحلیل فضای سیاسی آن دوران
توانایی گفت: امر به معروف و نهی از منکر در آموزه های اسلامی از جمله مهم ترین فرائض می باشد که باعث برپایی دیگر فرائض می شود. در فرهنگ تشیع، این فریضه الهی یکی از مهم ترین شئون امامت محسوب شده که با مطالعه زندگی ائمه معصومین (ع)، نقش این واجب دینی در سیره فردی و اجتماعی ایشان به وضوح دیده می شود.
وی افزود: در بین امامان(ع) زندگی با برکت حضرت رضا (ع) از نظر شرایط اجتماعی و سیاسی حاکم بر آن عصر دارای وجوه قابل تاملی برای مطالعه و تحقیق در این زمینه است. وجود فرقه ها و نحله ها، توجه حکومت وقت به نشر مطالب ضد دین، تکثر گرایی مذهبی، شبهات و مغالطه های وارد شده در دین و تزویر حاکمان عباسی و عوام فریبی آنان از جمله مسائل مهم دوران حضرت رضا (ع) است.
این استاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال درباره فضای سیاسی و اجتماعی دوران امامت حضرت رضا (ع) گفت: شخصیت امامان(ع) همواره در دو جنبه اجتماعی (به مثابه یک معلم و راهنما) و سیاسی (به عنوان چهره صاحب حق حکومت) تبلوری خاص داشته است و این دو وجهه دارای ارتباطی تنگاتنگ با سطح فرهنگی و شرایط اجتماعی جامعه و از طرف دیگر در رابطه ای مستقیم با شرایط سیاسی حاکم بر آن هستند.
وی همچنین گفت: دوران جوانی و حدود 10 سال از دوران پربرکت امامت حضرت در عصر هارون الرشید بود و در این دوران به علت احساس خطری که از جانب علویان به عنوان مهم ترین مخالفان دولت عباسی وجود داشت، فضای سیاسی و عرصه فعالیت برای امام کاظم و امام رضا (علیهما السلام) تنگ شده بود و بر زندگی آنان مراقبت شدیدی وجود داشت.
وی سرکوب قیام های اقصی نقاط قلمرو حکومت عباسی پس از اعلام جانشینی امین و مامون را از دلایل کاهش فشارها پس از شهادت موسی بن جعفر(ع) دانست و گفت: حمایت از فرقه واقفیه پس از شهادت امام هفتم با هدف ایجاد دودستگی در شیعیان، ترویج عقاید انحرافی نظیر معرفی موسی بن جعفر (ع) به عنوان قائم موعود، قتل شیعیان و سادات در زندان های مخفی و همچنین حمایت از فرقه های کلامی و سایر مذاهب اسلامی برای تضعیف تشیع از اقدامات حکومت عباسی بود و موضع حضرت رضا (ع) در این اوضاع سیاسی، تقیه و مبارزه فرهنگی برای رفع آثار مخرب فعالیت های ضد دینی دستگاه عباسی بود.
** آغاز تحول فکری مسلمانان
این پژوهشگر مذهبی افزود: مامون با شکست امین اوضاع عباسیان را سامان داد و در ادامه راه هارون مسیر مبارزه فرهنگی را با شیعیان در پیش گرفت و بنابر اقوال مشهور حتی در مجالس عمومی اظهار به تشیع و محبت اهل بیت(ع) می کرد و در خفا برای تثبیت حکومت خود از هیچ عملی برای تضعیف پایگاه دینی مردم فروگذار نمی کرد.
وی این دوران را که مقارن با پنج سال پایانی عمر با برکت امام رضا(ع) بود از نظر سیاسی و اجتماعی مهم ترین و تاثیرگذارترین بخش امامت آن حضرت برشمرد و گفت: این عصر را باید آغاز تحول فکری مسلمانان و دوره آشنایی با معارف بیرونی نامید. چون در این عصر تشکیل بیت الحکمه در مرکز حکومت اسلامی و گردآمدن اندیشمندان، محققان و مترجمان در این مرکز علمی و دستیابی به مکتوبات دگراندیشان، فرصت و موقعیتی بی سابقه برای تقابل آرا و افکار پدید آورد.
توانایی افزود: وجود دو جریان فکری افراطی، یکی خردگرایی معتزلی و دیگری ظاهرگرایی اهل حدیث و رویاروییِ دشمنانه آنان با هم، یکی دیگر از عوامل بحران ساز است که این عصر را اهمیت و حساسیتی ویژه می بخشد. علاوه بر این برخورداری عقل گرایان معتزلی از قدرت سیاسی باعث شد راه، برای عرضه اندیشه های گوناگون فلسفی و کلامی باز شده و فضایی برای جولان اندیشه های مختلف ایجاد گردد که این امر خود پدیدآورنده فرصت ها و تهدیدات فراوانی بود که امام رضا (ع) از آن به بهترین وجه استفاده فرمود.
وی تنوع و تکثر دینی و قرائت ها از دین را از مهمترین ویژگی های این دوره دانست و گفت: اندیشمندانی مانند رأس الجالوت یهودی، جاثلیق مسیحی، نسطاس رومی، فرنبغ مجوسی، یزدانبخت مانوی و متکلمانی چون عمران صابی و سلیمان مروزی، هریک، با آخرین برگ برنده و تیغ برنده خود، از استدلال منطقی گرفته تا شبه استدلال مغالطه و سفسطه به میدان کارزار آمدند و در این میان دستگاه عباسی سعی داشت تا با حمایت از نحله ها و جلسات بحث به این تکثر گرایی معرفتی دامن زده و به این وسیله اسلام ناب را که توسط اهل بیت(ع) ارائه می شد، از رونق انداخته و به حاشیه براند.
** آگاه سازی جامعه اسلامی
مشاور دبیر ستاد امر به معروف و نهی از منکر گفت: حضرت رضا (ع) کوشیدند در کشاکش دو جریان عقل گرایی افراطی و ضدیت با عقل، با ایجاد موازنه میان عقل و نقل و تبیین نحوه تعامل آن دو، اعتدال و عقلانیت اسلام را توامان به اثبات برسانند و آن حضرت در مواجهه با چنین فضایی، پیش و پس از ولایت عهدی اجباری، شیوه مناظره و گفت و گو با صاحبان افکار و پیروان ادیان را برگزیدند و با سعه صدر و آرامش خاصی به پاسخگویی به شبهات و اشکالات می پرداختند.
وی افزود: امام(ع) پس از سفر به خراسان از شرایط تحمیلی و تهدیدات آن، بهترین فرصت ها را برای آگاه سازی جامعه اسلامی و قوام نهضت علمی تشیع ایجاد نموده و همچنین در مقاطع مختلف، با امر به معروف و نهی از منکر مامون و اطرافیان، شرایط اصلاح جامعه را فراهم کردند.
** 18 هزار سوال از امام رضا(ع)
توانایی گفت: پس از آنکه آن حضرت بعد از پدر بزرگوارشان مسئولیت رهبری و امامت را به عهده گرفتند، در نخستین مسافرت از مدینه به بصره بطور مستقیم با پایگاه های مردمی دیدار کرده و درباره همه امور به گفت وگو پرداختند و آن حضرت با برپایی اجتماع های بزرگ با گروه های مختلف مردم درباره امامت و رهبری خود با مردم به گفت وگو مینشستند.
این استاد دانشگاه امام صادق(ع) افزود: آن حضرت در چنین اجتماع هایی از مردم می خواستند تا در زمینههای گوناگون معارف اسلامی سوال کنند که بنا به گفته محمد بن عیسی تعداد مسائلی که در این سفرها از حضرت رضا (ع) پرسیده شد بالغ بر 18 هزار مسئله بوده است.
وی اضافه کرد: از صفوان نقل گردیده که شخصی از مخالفان آن حضرت به ملاقات ایشان آمد و حضرت با رویی خوش و صبر به سخنان وی گوش دادند، به گونه ای که در پایان ملاقات وی به امامت حضرت ایمان آورد و علاوه بر این روایت، روایات بسیاری درباره تذکرات امام رضا (ع) به نزدیکان خود وجود دارد که نشان از شکیبایی، خوشرویی و ملایمت در سخن گفتن آن حضرت دارد.
* ویژگی هایی رفتاری امام رضا(ع) در مناظره
وی تاکید کرد: آنچه از مناظرات حضرت بر می آید چنین است که ایشان با برخورداری از روحیه بالای علمی و بردباری کاملا به سخنان طرف مقابل گوش داده و سپس از وی برای اقامه حجت و دلیل، سوال می کردند و نه تنها در طول مناظره با احترام با طرف مقابل برخورد می فرمودند که پس از غلبه بر شخص مناظره کننده، شخصیت علمی وی را تخریب نکرده و از موضع تقوی خارج نمی شدند.
حجت الاسلام توانایی عیب پوشی را از دیگر ویژگی های امام در مناظرات دانست و گفت: آن حضرت همواره بر این صفت تاکید داشتند و اجازه نمی دادند کسی عیب دیگری را در حضور ایشان ابراز نماید و از طرف دیگر دقت ویژه ای بر زمان، مکان، مخاطبین و لحن کلام خود داشتند تا با توجه به نظارت دستگاه حکومتی بر ایشان، از اندک فرصت های به وجود آمده بیشترین بهره را برده و بالاترین تاثیرگذاری را بر مخاطبین داشته باشند.
وی جدیت و خیرخواهی را از دیگر ویژگی های آن حضرت دانست و گفت: امام رضا (ع) در امر به معروف و نهی از منکر همواره با جدیت عمل می کردند به گونه ای که ضمن حفظ ملایمت و نرمی گفتار و رفتار، به گونه ای مسئله را بیان می کردند که مخاطبین بر اهمیت موضوع وقوف کامل پیدا کنند که این موضوع حتی در برخورد با غلامان و خدمتکاران نیز به چشم می خورد.
** روش های برخورد امام رضا(ع) با بزرگترین منکر
حجت الاسلام توانایی مهم ترین منکر در این عصر حیات علمی جامعه اسلامی را فرقه گرایی و تشتّت آرا صاحبنظران دینی دانست و گفت: امام رضا (ع) در ادامه راه پدران بزرگوارشان وارد عرصه روشنگری دینی شدند تا حقیقت دین را از گزند تحریفات و انحرافات محفوظ دارند که شیوه و سیره آن حضرت شامل پاسخگویی به شبهات و سوالات، تشکیل مجالس درس و بحث، مناظره با رؤسا و پیشوایان فرقه ها و تذکر به مامون بود.
وی افزود: حضرت رضا (ع) همواره خود را در دسترس جویندگان حقیقت و دانشمندان قرار داده و به رفع شبهات و پاسخ به سوالات ایشان می پرداختند و مشهور است که شبی تا اذان صبح به پاسخگویی به شبهات پرداخته و این امر خطیر را بر نماز شب ترجیح داده بودند.
این استاد دانشگاه افزود: امام همواره حساسیتی خاص به عملکرد اطرافیان خود داشتند و در دوران حضور ایشان در خراسان، مامون نیز از این قاعده مستثنی نبود و حضرت رضا (ع) در بسیاری از موارد نکات بسیاری را به وی گوشزد می کردند که این خود موید نالایقی مامون نسبت به منصبی بود که اشغال کرده، بود.
* مراتب و شیوه های امام در امر به معروف
حجت الاسلام توانایی درباره مرتبه قلبی به عنوان اولین مرتبه از مراتب امر به معروف و نهی از منکر در سیره امام رضا(ع) گفت: آن حضرت که همواره با خوشرویی با مردم روبرو می شدند، در مواجهه با منکرات با جدیت برخورد می نمودند که نمونه آن را در برخورد ایشان با فضل بن سهل و یا ماجرای تعیین نکردن مزد کارگر می توان مشاهده کرد.
وی افزود: امام رضا (ع) مرتبه زبانی در امر به معروف را واجب می دانستند و روایات بسیاری در این زمینه آمده است و در مرتبه عملی نیز که عبارت از وادار کردن شخص به کار نیک و بازداشتن وی از عمل زشت به وسیله اعمال زور می باشد، در سیره حضرت رضا(ع) به ندرت و در ضرورت های خاصی به چشم می خورد. چون آن حضرت همواره و حتی با مخالفان سرسخت از طریق گفت و گو و نرمش برخورد می کردند.
** شیوه های امر به معروف و نهی از منکر در سیره رضوی
این پژوهشگر مذهبی درباره شیوه گفتاری یا زبانی امام رضا(ع) گفت: یکی از بارز ترین شیوه هایی که توسط حضرت رضا (ع) برای امر به معروف و نهی از منکر استفاده می گردید، روش گفتاری بوده است که مصادیق آن را می توان در مناظرات وتذکرات گوناگون حضرت به افراد ملاحظه کرد.
وی افزود: موعظه و گفتار نرم، امر و نهی آرام، امر و نهی تند، شیوه نوشتاری، شیوه فردی و جمعی و همچنین شیوه تدریجی از روش های امام رضا(ع) بود که شیوه تدریجی در مواقعی مورد استفاده قرار می گیرد که آمر و ناهی تشخیص می دهد بیان تمامی مطلب به دلایل مختلف از قبیل آمادگی نداشتن ذهن مخاطب، به تاثیر آن لطمه وارد ساخته و یا به کلی اثر منفی در بر دارد.
توانایی اضافه کرد: این شیوه می تواند با بیان استدلال ها، برهان ها و مقدمات یک موضوع به طوری که مخاطب را به شنیدن اصل مطلب راغب سازد، صورت پذیرد که نمونه این روش در مناظرات حضرت با علمایی چون عمران صابی، جاثلیق و راس جالوت مشاهده می شود. همچنین حدیث سلسله الذهب با نحوه زیبای بیان آن توسط حضرت رضا (ع) از مصادیق شیوه تدریجی است.
/1102101305