تعقل از منظر ثامن الحجج(ع) کلید رستگاری است
جناب آقای کازرونی! عقل از منظر امام رضا(ع) چه جایگاهی دارد؟
- همه معصومین(ع) به عقل و خردورزی در زندگی توصیه مؤکد داشته‌اند و امام هشتم(ع) نیز در این زمینه نکات ارزشمندی را به ما هدیه کرده‌اند، ایشان ذیل حدیثی نورانی با این عنوان « صَدیقُ کُلِّ امرِء عَقلُهُ وَ عَدُوُّهُ جَهلُهُ» دوست هر انسان را عقل او و دشمن او را نادانی‌اش برشمرده‌اند. پیداست که تعقل و تفکر، انسان را از ورطه سقوط و تباهی نجات می‌دهد. این امام همام، جهل و نادانی را مخالف دانایی و تعقل دانسته‌اند و توصیه می‌کنند، در طول زندگی به عقل خود رجوع کنیم، البته ذکر این نکته ضروری است که انسان همواره باید به دنبال کسب دانش باشد و به زبان امروزی خودش را در هر شرایطی به روز نگه دارد، به همین نسبت بی تردید عقل نیز رشد و تعالی خواهد داشت و بر پایه افزایش دانش است که انسان هر نکته ای را براحتی قبول نمی کند و در پی واکاوی مسایل پیرامون خود برمی‌آید. امام رضا(ع) باز در حدیث دیگری عقل را نعمتی ارزشمند از سوی حضرت حق به مخلوقات خویش می‌دانند و در این زمینه می‌فرمایند: «عقل، عطیه و بخششی است از جانب خدا و ادب داشتن، تحمل یک مشقت است و هر کس با زحمت، ادب را نگه دارد، قادر بر آن می‌شود، اما هر که به زحمت بخواهد عقل را به دست آورد، جز بر جهل او افزوده نمی‌شود.» در حقیقت مقصود ثامن الحجج(ع) از طرح تقابل عقل و جهل، این است که هر کسی که عاقل نیست، جاهل است، هر چند به حسب ظاهر عالم باشند.
و چرا نادانی و جهالت از دیدگاه ایشان نقطه مقابل عقل قرار گرفته است؟
- پرسش قابل تأملی است؛ در بررسی وقایع تاریخ این نکته بخوبی روشن است که افرادی که همواره بر پایه جهل زندگی کرده‌اند، محکوم به نابودی بوده‌اند چنانکه دشمنان معصومین(ع) در جهالت خود نابود شده‌اند و بر عکس افرادی که مسایل پیرامون خود را با یک لحظه تعقل بررسی کرده‌اند، نجات یافته‌اند. چنانکه حر در مواجهه با امام حسین(ع) با اینکه برای جنگ با حضرت راهی کربلا شده بود، با یک لحظه رجوع به عقل، خود را با آزادگی جاودانه کرد. بنابراین آنچه از کلام حضرت رضا(ع) برداشت می‌شود، حاکی از این است که عقل، انسان را از نابودی و گمراهی نجات می‌دهد.
ایشان در توصیف ویژگی انسان‌های نادان چه نکاتی را برشمرده‌اند و برای پرهیز مؤمنان از نادانی، چه توصیه‌ای دارند؟
- امام هشتم(ع) انسان‌های نادان را افرادی می‌دانند که پیوسته با دلبستگی‌های غیر خدا زندگی خود را می‌گذرانند و حتی لذت برقراری ارتباط معنوی با خدای متعال به تجربه آن‌ها نیز در نمی‌آید. از منظر ایشان افرادی که در جهل زندگی می‌کنند، نمی‌توانند ارتباط خوبی میان خود و خدا برقرار کنند و همین مسأله آن‌ها را به مسیر گمراهی سوق خواهد داد. ایشان خطاب به امت خود همان نکات مورد توجه اجداد طاهرین خویش را توصیه می‌کنند و تأکید دارند، عقل‌گرایی رکن اصلی دینداری است و اگر می‌خواهید در مسیر دین حرکت کنید، باید به دنبال کسب دانش باشید و همه امور زندگی خود را دور از ضلالت و جهل دنبال کنید. ضمن اینکه باز هم در توصیه به عقل‌گرایی فرموده‌اند: «عقل سلیم، دوستی است که در راهنمایی انسان صادقانه عمل می‌کند و آن چراغی است فرا راه آدمی به سوی خیر و سعادت.»
امام رضا(ع) چه ویژگی هایی را برای کمال عقلانی انسان برشمرده‌اند؟
- از منظر این امام همام، عقل مسلمان کامل نیست، مگر اینکه ده خصلت داشته باشد: خیر اندک دیگران را بسیار شمارد، خیر بسیار خود را اندک شمارد، هر چه حاجت از او بخواهند، دلتنگ نشود، در عمر خود از دانش‌طلبی خسته نشود، فقر در راه خدا از توانگری نزد او محبوب‌تر باشد، خواری در راه خدا از عزت با دشمن نزد او محبوب‌تر باشد، گمنامی را از شهرت بیشتر بخواهد، بندگان خدا از بدی او در امان باشند، از او امید خیر باشد و در نهایت اینکه احدی را ننگرد جز آنکه بگوید او از من پرهیزکارتر است.
با این حساب از منظر ثامن الحجج(ع) عقل‌گرایی نقش مؤثری در تثبیت ایمان انسان به خدا ایفا می‌کند، درست است؟
- بله همین طور است، زیرا انسان با عقل خود مسایل پیرامونش را درک می‌کند. کسب درجات ایمان و اعتقاد به خدای متعال هم از منظر آن امام همام نیازمند تعقل است؛ زیرا عقل نه تنها یکی از منابع استنباط در اصول فقه شیعی است، بلکه شرط اصلی ایمان است. بنابراین عقل به ما می‌گوید که این جهان با این همه نعمت و عظمت بی‌تردید ساخته و پرداخته دست خالقی توانمند است، عقل به ما می‌گوید که اگر خدا نخواهد، شب که می‌خوابیم صبح دیگری را تجربه نخواهیم کرد؛ پس باید مبتنی بر عقلانیت زندگی کنیم و فکر کردن در این زمینه‌ها ایمان انسان را نسبت به خداوند بیشتر می‌کند. امام
هشتم (ع) در این زمینه تأکید دارند که شرافت انسان به عقل اوست و این عقل است که حکم به دینداری و اخلاق می‌کند و تعقل و اندیشه کردن کلید رستگاری است. آن امام همام همچنین تفکر را بالاترین رکن عبادت حضرت حق برشمرده‌اند و در حدیثی شیوا فرمودند: «عبادت به فراوانی نماز و روزه نیست، بلکه عبادت، تفکر در امر خدای تعالی است؛ زیرا تفکر درباره معبود قهراً عبادت عملی را به همراه می‌آورد.»
از دیدگاه ثامن الحجج(ع) توجه به چه نکته‌ای به شیوایی تعقل انسان کمک می‌کند؟
- تدبر در آیات قرآن کریم و روایات بر جا مانده از معصومین(ع) دو منبع اصلی برای شیوایی تعقل انسان است، این دو منبع اصیل به شناخت اسلام از سوی انسان کمک می‌کند، ضمن اینکه اجازه نمی دهد در برابر هر انحراف و مطلب واهی تسلیم شویم و براحتی هر نقل قولی را بپذیریم. این توصیه ثامن الحجج(ع) در عصر حاضر که جهان اسلام دستخوش تحرکات فرقه‌های انحرافی و افکار موهوم گروهک‌های تروریستی همچون داعش است، بیش از همیشه باید مورد توجه قرار بگیرد تا همه ما هر آنچه را که می‌شنویم، با ترازوی تعقل مورد قضاوت قرار دهیم. بنابراین ملاک قبول یا رد هر نکته‌ای اندیشیدن و فکر کردن است.
/1102101305