امام (ره) باور داشتند که مردم ایران در عمق وجودشان متدین و دیندار هستند!

حجت‌الاسلام محمدرضا زائری: یکی از مهمترین ویژگی های انقلابی اسلامی و تحول بزرگی که در کشورمان رخ داد و باعث شکل گیری نظام سیاسی جدیدی در ایران به عنوان جمهوری اسلامی ایران شد، خصوصیت دینی و مذهبی انقلاب است. حضرت امام خممینی (ره) به عنوان رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی از آغاز نهضت بطور صریح و قاطع به این نکته توجه داشتند که مردم ایران در عمق وجودشان متدین و دیندار هستند، با گرایش های مذهبی و اعتقاد به روحانیت دارند. یکی از بزرگانی که الان در قید حیات نیستند تعریف میکردند که در دهه 30 احساس کردم که روحانیت دیگر جایگاهی بین مردم ندارد و اوج جریان های غیر مذهبی و رواج افکار کمونیستی و ضد دینی در کشور بود! بدین علت جهت ترک لباس روحانیت نزد امام خمینی (ره) رفتم. وقتی حضرت امام (ره) علت را فهمیدند، فرمودند: شما اشتباه میکنی! مردم هرچند در ظاهر تعلقات مذهبی خود را نشان ندهند و یا در بین نسل جوان بروز مشهود نداشته باشد اما در عمق وجود مردم دینداری و معتقد به روحانیت و گرایشهای مذهبی هست. بعد از انقلاب که مجدد این دوست بزرگوار ما خدمت امام (ره) که تازه به ایران برگشته بودند، رسیدند خدمت ایشان و عرض کردند که من الان به نکته ای که شما قبل از قیام پانزده خرداد فرمودید رسیدم!

واقعیت این است که امام از ابتدا به نقش باورهای مذهبی مردم و گرایش های دینی آنها اعتقاد و اعتماد کامل داشتند و از این جهت هیت های مذهبی در  شکل  گیری قیام پیشرو بودند. اعتقاد مردم به اینکه باید در مقابل ظلم ایستاد، یادآوری قیام خونین سیدالشهدا (علیه‌السلام )، یادآوری مظلومیت اهل بیت علیهم السلام و عدالت امیرالمومنین علیه‌السلام و امسال این محورها و شاخص های اساسی که در هیت های مذهبی و مناسبت های دینی تکرار می شوند و دایم به گوش و چشم و مخاطب می رسد باعث می شد که زمینه قیام به وجود آید.

در واقع اولین حرکت هایی که به شکل مبارزه جدی مردمی در قالب هیت های موتلفه ی دیده می شود باز هیت های مذهبی هستند که با هم متحد شدند و به عنوان هیت های موتلفه ی اسلامی وارد میدان شدند. خدمت حضرت امام (ره) رسیدند و امام در آن دیدار معروف که با نمایندگان هیتهای مذهبی داشتند به صراحت در مورد وظیفه ی امر به معروف و نهی از منکر که روح قیام سیدالشهدا علیه‌السلام است اشاره می کنند و صراحتاً در مورد وظیفه ی دینی مومنین و مسلمین در مقابل حاکمیت ظالم صحبت می کنند. این بنیان و اساس در طول انقلاب هم دیده می شود و استمرار همین جریان ها است که زمینه ساز شکل گیری انقلاب اسلامی می شود.

وارث: در آن زمان پای منبر چه مباحثی مطرح می شد؟

حجت‌الاسلام محمدرضا زائری: طبیعتاً منبرها و سخنرانی های دوران پیش از انقلاب بخشی از آن منبرهای سنتی بود، کسانی که چندان اعتقادی به مبارزه نداشتند یا ملاحظاتی در مورد ورود صریح و علنی به این موضوع داشتند. در این گونه منبرها طبیعتاً نه تنها اشاره ای به مبارزه و قیام نمی شد بلکه چه بسا برای سلامتی اعلی حضرت (!) هم دعا می کردند و یا به گونه ای تلاش می کردند که مردم را به سمت پذیرش دستگاه حاکم یا همراهی با حاکمیت طاغوت دعوت کنند. البته این گونه منبرها حجم زیادی نداشت.

وارث: پس رژیم طاغوت توانسته بود در یک سری از هیئت ها هم نفوذ کند؟

حجت‌الاسلام محمدرضا زائری: بالاخره این واقعیت هم بود که یک سری از روحانیون وابسته به دربار این مجالس را داشتند. تاکید می کنم حجم بسیار بسیار اندکی بودند! گاهی هم ساخته و پرداخته خود دستگاه طاغوت بودند. اما به هر حال این واقعیت بود. سالانه مجالسی تشکیل می شد که خود شاه هم در آن حضور پیدا می کردند و ادای احترام می کردند. بخشی اش در همین مدرسه شهید مطهری فعلی و مدرسه سپهسالار تهران به شکل رسمی برگزار می شد که خود شاه در آن مجالس حضور پیدا می کرد. از نظر حجم اندک بود ولی وجود داشت. بخش اندکی از مجالس بود که در طرف مقابل کاملا علنی و صریح در واقع معارضه و مقابله با حکومت می پرداخت و به صراحت درباره دستگاه طاغوت صحبت می کرد و کسانی مثل شهید آیت الله سعیدی یا شهید هاشمی نژاد از کسانی بودند که معمولا پس از سخنرانی دستگیر می شدند و شکنجه می شدند و اتفاقا از کسانی بودند که در این عرصه شناخته شده هستند و فعالیت های انقلابی داشتند. در واقع منبر آن ها بخشی از جریان مبارزه آن ها بود که چهره های شناخته شده هم در این زمینه وجود دارند. باز از نظر حجم این گونه منبرها هم حجم کمی داشت.

حجم هیئت های انقلابی که علنی و صریح بتوانند مبارزه کنند اندک نبود. به دلیل شرایط خاص امنیتی که اگر کسی می خواست در این زمنیه وارد شود مورد تعقیب قرار می گرفت و اکثرا اینگونه هیئتی ها به زندان می افتادند و طبیعتاً زمینه فعالیت آن چنانی نداشتند.

وارث: در آن دوران تشکل هایی که هیئت ها را سازمان دهی کند، وجود نداشت؟

حجت‌الاسلام محمدرضا زائری: به هر حال سازمان یا نهاد مستقلی که بخواهد این کار را بکند طبیعتاً نبود ولی همین هیئت هایی هم که بودند و فعالیت می کردند یا امثال هیئت های موتلفه که در این زمینه کار می کردند طبیعتا یا به زندان می افتادند یا تحت تعقیب بودند یا فرار می کردند و شرایطشان طوری نبود که بتوانند دائما این مجالس را برگزار کنند. خیلی از این مجالس مدتی برگزار می شد بعد تعطیل می شد و جای دیگر ادامه پیدا می کرد یا با سخنرانی دیگر ممکن بود استمرار پیدا کند. به هر حال در آن دوران پر تب و تاب و در آن تعقیب و گریزهای امنیتی و شرایط خاص آن دوره سعی می کردند که پیام انقلاب را به گوش مردم برسانند و مردم را تحریک کنند برای قیام و ایستادگی و مقاومت و شعله قیام و انقلاب را در مردم زنده نگه دارند.

بین این دو تا حداقل که در دو نقطه مقابل هم قرار می گرفتند، حجم عمده ی مجالس مذهبی و هیئت های مذهبی در کل کشور که یه جهت تعداد و حجم بیشترین را به خود اختصاص می داد، مجالسی بود که مستقیما در مورد مسائل سیاسی مطلبی مطرح نمی شد اما مسیر بحث و فضای هیئت و زمینه ی در واقع تحریک عواطف مردم نسبت به قیام امام حسین علیه السلام و مظلومیت اهل بیت علیهم السلام فرصت و شرایطی را فراهم می کرد، که بستر شکل گیری انقلاب اسلامی، در واقع همین هیئت ها باشند. یعنی اگر ما بخواهیم زمینه های شکل گیری هیئت ها را در انقلاب اسلامی بررسی کنیم بیشترین حجم، هیئت هایی هستند که مستقیما و صراحتا موضع سیاسی و انقلابی را نداشته اند ولی بیشترین حجم طرح مسائل و موضوعات در همین مجالس مطرح می شد. از روضه های خانگی بگیرید تا هیئت ها و مجالس بزرگ و مشهور و جلسات انبوه مناسبت هایی مثل محرم و صفر که بعضاً چهره های شاخص و سخنران های معروفی هم داشتند. حتی شاید بشود امسال شهید مطهری را در همین دسته قرار داد. مثلا شهید مطهری را شما به عنوان یک چهره ای که به زندان افتاده است و شکنجه های طولانی شده باشد نمی شناسید اما بیشترین نقش را در شکل گیری انقلاب اسلامی امسال شهید مطهری دارند. یا مرحوم کافی که در واقع بیشترین سهم را در زمینه سازی برای انقلاب اسلامی شاید داشته باشد اما جز آن منبرهای آخری که ایشان صراحتاً اسمی از حضرت امام (ره) می آورد ایشان خیلی وارد این مسائل نمی شدند. ولی به هرحال همین سخنرانان و منبرها و مداح ها در فضای شکل گیری انقلاب نقش بسیار تعیین کننده ای داشتند زیرا جریان حضور مردم را آن ها هدایت می کردند.

در ایام شکل گیری انقلاب که در واقع میشود اواخر سال های 56 و در واقع 57 باز هم ما نقش هیئت های مذهبی را خیلی پر رنگ می بینیم. مهم ترین راهپیمایی ها، راهپیمایی محرم است، راهپیمایی ها و تظاهرات و مجالس و چهلم مردم قم و تبریز و تهران هست. این جور نقطه های عطف که اتفاقا با حضور سخنرانان مذهبی با به میدان آمدن هیئت های مذهبی حتی با نمادها و نشان های مذهبی دیده می شود. از 15 خرداد که اولین بار عکس امام را روی علم عزاداری امام حسین علیه السلام نصب می کنند و به خیابان می آورند تا ایام خود در واقع پیروزی انقلاب که در سال 57 به مناسبت تاسوعا و عاشورا هیئت های مذهبی  علیه رژیم طاغوت تظاهرات می کنند این نقش کاملا پررنگ است. 

سال 57 ما علناً سخنران مذهبی و مداح را در نقش هدایت تظاهرات مردمی و جریان های انقلابی حاضر در میدان می بینیم. شعارهای انقلابی که مردم می دهند به شکل سینه زنی و در واقع دم نوحه خوانی و عزاداری سنتی است. شعارهای جدی امثال برخی از شعرای آیینی مشهور یا امثال مرحوم حاج اکبر ناظم و چهره های شناخته شده عزاداری سنتی در میدان تظاهرات و قیام حضور فعال دارند در سامان دادن و به شعارها و نوحه های مردم. در دوران پس از انقلاب دوباره همین اتفاق می افتد.  شاید صحنه شعار دادن و در واقع تظاهرات مردم در کنار لانه جاسوسی را با شکل نوحه خوانی سنتی اما درباره کارتر و رژیم آمریکا دیده باشید. این فضا ادامه پیدا می کند و در دوران دفاع مقدس هم باز ما همین حالو هوا را می بینیم که به طور کاملا جدی هم رزمندگان ما در جبهه در غالب هیئت های عزاداری مراسم و عزاداری هایی دارند. مهم ترین نماد صوتی و نشانه صوتی دوران دفاع مقدس نوحه خوانی های آقای آهنگران است که در نوعی حالت عزاداری هیئتی را بازسازی کرده یا امثال آقای کویتی پور که کاملا شکل سنتی را دارد اما با مضامین نو و شعارهای نو. یعنی مثلا یک شعر سنتی و نوحه ای مثل "لیلا بگفتا ای جوان کو حسین من" می شود "ممد نبودی ببینی شهر آزاد گشته". این فضای هیئت های مذهبی و غالب مجالس عزاداری در دوران دفاع مقدس ادامه پیدا میکند تا امروز.

وارث: در حال حاضر ارزیابی شما از نقش هیئت های مذهبی در راستای حفظ و تقویت راه امام و انقلاب اسلامی چیست؟

حجت‌الاسلام محمدرضا زائری: امروز هم با همه تغییرات و تحولات اجتماعی که در ابعاد مختلف زندگی ما مشاهده می شود از سایتی که ممکن است که یک هیئت مذهبی داشته باشد تا نوع اطلاع رسانی جلسات و تحولاتی که در انعکاس برنامه های هیئت مشاهده می شود، حتی در غالب اجرای برنامه ها، ما در هیئت ها که می بینیم یا تغییرات و تحولاتی که در سبک و مدل عزاداری ها و نوحه خوانی ها و سینه زنی ها و مداحی ها و حتی سخنرانی ها شاهد هستیم، باز روحِ در واقع اصلی و جریان اساسی حضور شعائر حسینی و احیای مجالس اهل بیت علیهم السلام در زندگی ما کاملا مشهود است. طبیعتا ممکن است شرایط متفاوتی داشته باشد. وقتی سبک زندگی ما تغییر میکند و بافت سنتی محله ها و شکل سابق خانه های ما تبدیل می شود به مجتمع های مسکونی و آپارتمان های کوچک ممکن است دیگر آن نوع عزاداری های خانگی و مجالس دهه گی و هفتگی و ماهانه خانگی مشاهده نشود اما مدل های جدید و شکل های جدید را شما دارید می بینید. مدل عزاداری ها ممکن است عوض شود حتی سبک و شکلش تغییر پیدا کند. یک سطح جدیدی شما می بینید که حتی فیلم سینمایی  سریال در مورد عزاداری امام حسین علیه السلام و مجالس حسینی و هیئت های مذهبی برگزار می شود. در شبکه های اجتماعی حضور فعالی را می بینیم. در همان مجتمع های مسکونی ممکن است لابی یا پارکینگ مجتمع تبدیل شود به مکان عزاداری. مدل های جدیدی از آن عزاداری و اظهار ادب به ساحت امام حسین علیه السلام را ممکن است شما در نوع زندگی مردم از موبایل افراد و آویز آینه ماشین ها تا تی شرت های جوانان و مچ بند و سربند آن ها ممکن است مشاهده کنید. طبیعتا به دلیل تحولات سبک زندگی، نمونه ها و شکل های جدیدی ممکن است پیدا شود. اما آن چیزی که ثابت است روح حاکم بر این زندگی هست که همچنان قیام امام حسین علیه السلام زنده است و آن تعبیری که محبت امام حسین علیه السلام یک شعله ای است که خاموش نمی شود و در دل همه مردم هست کاملا مشاهده می شود و از این مهم تر برای آینده ما داریم به یک سبک بین المللی از توجه به عزاداری امام حسین علیه السلام و مجالس امام حسین علیه السلام می رسیم. پیش از این چه بسا مجالس امام حسین علیه السلام وابسته به مناطقی مثل عراق و ایران بود.یا با شکل های محدودی در بعضی از مناطق دنیا با تغییراتی بود. اما امروز شما به شکل گسترده در سطح بین المللی عزاداری های امام حسین علیه السلام را مشاهده می کنید با مخاطبان جدید که این خودش به نوعی زمینه ساز ظهور امام زمان و مقدمه قیام حضرت صاحب الزمان هم هست که توجه عمومی در دنیا نسبت به عزاداری امام حسین علیه السلام صورت می گیرد. شاخص ترین و بارزترین نمونه اش راهپیمایی اربعین است که ازنقاط مختلف دنیا به شکل میلیونی برگزار می شود و توجه عمومی مخاطبان را در دنیا به این موضوع جلب کرده است.

وارث: نقش سخنرانان مذهبی و مداحان در تغییر سبک زندگی چه چیزی است؟

حجت‌الاسلام محمدرضا زائری: طبیعتاً نقش یک حالت دو طرفه است یعنی از یک طرف تغییر سبک زندگی و تحولاتش و نوع تعاملات سخنران و مداح را ممکن است تغییر دهد. از طرف دیگر خود مداح و سخنران هستند که روی سبک زندگی مخاطب اثر می گذارند. این مجالس و نواری که ما گوش می دهیم یا فایلی که در موبایلمان ذخیره می کنیم تعیین می کند. میزان حضورمان در مجالس را تعیین می کند. سیاه پوشی مان را رویش تاثیر می گذارد. یک تعامل دو سویه است.