دیدگاه اسلام درباره آموختن علوم چیست؟
فراگیری علوم گوناگون یکی از توصیه‌های مؤکد پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) است و ایشان در راستای اهمیت فراگیری علم فرمودند: «به دنبال علم بروید حتی اگر در چین باشد.» اما این یک روی سکه است و روی دیگر آن همراه شدن علم و دانش با دین است. بر اساس دستورها و تعالیم اسلام، آنچه به علم و آگاهی‌های ما هویت می‌دهد، دین محوری و متصل بودن نگاه علم آموز به مسایل دینی است.
وارث :برای بررسی چرایی همراهی علم و دین گفت‌وگو کرده‌ایم با حجت الاسلام والمسلمین دکتر مسعود عالی، مبلغ دینی، مترجم و کارشناس معارف اسلامی که در ادامه می‌خوانید.
توجه به علم و فراگیری علوم گوناگون در دیدگاه بلند اسلام و تعالیم ارزشمند معصومین(علیهم السلام) چگونه تبیین شده است؟
همان طور که در تاریخ اسلام به ثبت رسیده است، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در صدر اسلام و پس از آن انتخاب مدینه به عنوان پایتخت جهان اسلام، توسعه علوم مختلف و علم آموزی به دیگران را اولویت نخست قرار دادند. ایشان تا آنجا برای توسعه علم دغدغه داشتند که حتی قانونی تعیین کردند که برخی اسیران باسواد در راستای آموزش علم به دیگران آزاد می‌شدند و این مسأله خود گواهی بر تأکید آن حضرت بر آموختن علم و توسعه آگاهی‌های افراد جامعه آن روز است. اسلام، آموختن دانش را به عنوان چراغ و زینت عقل معرفی کرده و رشد دین را در علم آموزی و عمل به آن می‌داند. در همین زمینه، مولای متقیان علی(علیه السلام) فرمودند:« ای مردم بدانید که کمال دین در طلب علم و عمل به آن است. آگاه باشید که علم بر شما از طلب مال لازم تر است.» البته درآیات بلند قرآن کریم نیز خداوند متعال علم را سبب خلقت جهان هستی معرفی کرده و پنج موهبت بزرگ مانند ایمان، توحید، گریه، خشوع و خشیت را مخصوص علما قرار داده است. خداوند در قرآن تأکید دارد که علما و طالبان علم به دنبال حقیقت هستند که در جست‌وجوی آن به مدارج عالی معنوی نیز دست پیدا می‌کنند.
اما از دیدگاه اسلام آموختن چه علومی ضرورت دارد؟
آموختن همه علوم برای انسان‌ها ضرورت دارد، اما آنچه مهم است نحوه استفاده و بهره برداری از علوم است. نکته دیگر اینکه آموختن علم باید در راستای کسب رضای خدای متعال باشد، یعنی از علم برای حل مشکلات خلق خدا بهره ببریم. مثلاً آموختن علوم هسته‌ای و توسعه این دانش، کمک شایانی به بشریت می‌کند و از این علم برای تولید داروهای خاص، برق و بسیاری از نیازهای بشر می‌توان بهره برد، اما در مقابل هستند کسانی که از این دانش برای تولید سلاح هسته ای و از بین بردن بشریت بهره می‌برند. چنین علمی با دین منافات دارد و دین آنچه برای انسان‌ها خواسته، استفاده از علوم برای رسیدن به آرامش و توسعه معنویت است. هفتمین پیشوای شیعه در این زمینه کلام ارزشمندی دارند و می‌فرمایند:« بهترین علم برای انسان آن علمی است که اعمالش به واسطه آن سامان بگیرد.» مولای متقیان علی(علیه السلام) هم در سفارش‌های خود به فرزندشان امام حسن(علیه السلام) فرمودند:« نخست تو را کتاب خدا بیاموزم و تأویل آن را به تو تعلیم دهم و شریعت اسلام و احکام آن را از حلال و حرام بر تو آشکار سازم و به دیگر چیز نپردازم.» بر اساس این تعالیم ارزشمند، دانشمندان بزرگی به عنوان نماینده دین اسلام ثمرات و برکات خوبی بر بشریت داشتند که هنوز هم کتاب‌های آن‌ها در دانشگاه‌های جهان تدریس می‌شود.
پس بر اساس این تعریف، اسلام برای فراگیری علم محدودیتی قایل نشده، درست است؟
بله همین طور است، اما باز هم تأکید می‌کنم توصیه اسلام و معصومین (علیهم السلام) در فرا گیری علم، حرکت در مسیر الی الله است، یعنی آموختن و توسعه علم برای رضای خدا و خدمت به مردم. نکته دیگر اینکه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از بنیانگذاران علم آموزی و ترغیب کننده برای فراگیری علم هستند و حتی تاکید می‌کنند برای فراگیری علم اگر لازم باشد باید مهاجرت کنیم. چنانکه در حدیثی فرمودند:« اطلبوا العلم ولو بالصین؛ به دنبال علم بروید حتی اگر در چین باشد.» بر اساس این حدیث مشخص می‌شود که آموختن علم زمان و مکان نمی‌شناسد، بلکه باید از هر شرایطی برای آموختن استفاده کرد و مهاجرت برای تحصیل ارزش والایی دارد و دانش طلبی که در این مسیر بمیرد، اجر ویژه ای در پیشگاه الهی دارد.
برخی افراد که نگاه‌های متفاوتی نسبت به توسعه علوم دارند، علم را در تضاد با دین می‌دانند، نظر شما در این زمینه چیست؟
بنده با رد این نظریه که ماحصل نگاه‌ها و دیدگاه‌های سکولاری است، علم و دین را مکمل و همراه هم می‌دانم. برخی دانشمندان غربی که در علمی تبحر دارند، موفقیت خود را مبتنی بر عقلشان می‌دانند، یعنی عقیده دارند اگر می‌توانند در ژنتیک انسان‌ها دست ببرند دیگر العیاذ بالله بالاتر از خدا هستند و قدرتی لایتناهی دارند. این تفکر سکولار و ضد دین است. در حالی که همه آنچه از عقل و هوش به بشر رسیده از سوی ذات پاک خداست و بشر بدون پشتوانه دینی در علوم به جایی نمی‌رسد و از منظر ما مسلمانان و شیعیان علم ودین تکمیل کننده انسان هستند و در کنار هم انسان را در مسیر تعالی و بالندگی روحی، علمی و معنوی قرار می‌دهند. گواه این دیدگاه اولین آیاتی است که بر قلب مطهر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نازل شده است. خداوند در سوره علق بصراحت به علم اشاره دارد «الذی عَلَّم بالقَلَم* عَلَّمَ الانسانَ ما لَمْ یَعلَم» و باز در آیات سوره یاسین به حرکت خورشید، در سوره نحل به حرکت زمین و در سوره حجر به گرده افشانی گیاهان و باروری آن‌ها توسط باد اشاره می‌کند. جالب اینکه سال‌های طولانی دانشمندان بی‌شماری، برای رسیدن به پاسخ این پرسش‌ها تحقیق کرده اند و قرآن براحتی به این سوالات پاسخ داده است.
اسلام برای تکمیل و تثبیت هویت طالب علم، همواره تأکید داشته علم و دین همراه و ملازم یکدیگرند، آنگاه که دین در جوهره وجودی انسان کمرنگ شود شخصیت علمی او نیز افول خواهد کرد. چه بسیار افرادی که در علوم تبحر داشتند و از علم در جهت از بین بردن بشر بهره بردند و امروز از آن‌ها با نفرت یاد می‌شود. مانند دانشمندانی که بمب‌های شیمیایی را تولید و در جنگ نابرابر علیه ایران اسلامی در اختیار صدام قرار دادند و فرزندان این سرزمین را به شهادت رساندند و عده ای را تا پایان عمر درگیر بیماری کردند. یا آن محققی که در آزمایشگاه، ویروس‌های کشنده ای چون ایدز را تولید کرد تا با گرفتار کردن مردم به این بیماری لاعلاج واکسن تولید کرده و بازار داشته باشد. اسلام به روشنی تبیین کرده علمی که در خدمت خدا نباشد، برای خلق خدا نیز دردآور و بی فایده خواهد بود و ای کاش همه ابنای بشر این سفارش اسلام را مورد توجه قرار دهند تا آرامش در جای جای جهان برقرار شود.
و در نهایت اینکه برای توسعه علوم محققان ایران اسلامی به جای جای جهان چه باید کرد؟
به نکته خوبی اشاره کردید، ایران اسلامی با وجود تحریم‌های شکننده و ظالمانه دشمن در تمام این سال‌ها، هرگز تسلیم نشد و فرزندان رشید این ملت با توکل به خدا توسعه علم را دنبال کردند و امروز در جهان حرف‌های خوبی برای گفتن داریم. به باور بنده باید این ظرفیت‌ها جهت دهی شود و دستاوردهای علمی دانشمندان جوان و پیشکسوت کشورمان در مجامع جهانی بخوبی مطرح شود. نکته دیگر اینکه ما برای توسعه علوم و صدور آن از کشوری اسلامی به سایر کشورها باید اتحاد رویه داشته باشیم. جامعه علمی با تکروی میانه ندارد و همه ما باید دست به دست هم بدهیم و از محققان خود درهمه عرصه‌های علمی حمایت کنیم تا با دلگرمی بیشتر کارهای علمی را دنبال کنند.
/1102101305
توجه به علم و فراگیری علوم گوناگون در دیدگاه بلند اسلام و تعالیم ارزشمند معصومین(علیهم السلام) چگونه تبیین شده است؟
همان طور که در تاریخ اسلام به ثبت رسیده است، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در صدر اسلام و پس از آن انتخاب مدینه به عنوان پایتخت جهان اسلام، توسعه علوم مختلف و علم آموزی به دیگران را اولویت نخست قرار دادند. ایشان تا آنجا برای توسعه علم دغدغه داشتند که حتی قانونی تعیین کردند که برخی اسیران باسواد در راستای آموزش علم به دیگران آزاد می‌شدند و این مسأله خود گواهی بر تأکید آن حضرت بر آموختن علم و توسعه آگاهی‌های افراد جامعه آن روز است. اسلام، آموختن دانش را به عنوان چراغ و زینت عقل معرفی کرده و رشد دین را در علم آموزی و عمل به آن می‌داند. در همین زمینه، مولای متقیان علی(علیه السلام) فرمودند:« ای مردم بدانید که کمال دین در طلب علم و عمل به آن است. آگاه باشید که علم بر شما از طلب مال لازم تر است.» البته درآیات بلند قرآن کریم نیز خداوند متعال علم را سبب خلقت جهان هستی معرفی کرده و پنج موهبت بزرگ مانند ایمان، توحید، گریه، خشوع و خشیت را مخصوص علما قرار داده است. خداوند در قرآن تأکید دارد که علما و طالبان علم به دنبال حقیقت هستند که در جست‌وجوی آن به مدارج عالی معنوی نیز دست پیدا می‌کنند.
اما از دیدگاه اسلام آموختن چه علومی ضرورت دارد؟
آموختن همه علوم برای انسان‌ها ضرورت دارد، اما آنچه مهم است نحوه استفاده و بهره برداری از علوم است. نکته دیگر اینکه آموختن علم باید در راستای کسب رضای خدای متعال باشد، یعنی از علم برای حل مشکلات خلق خدا بهره ببریم. مثلاً آموختن علوم هسته‌ای و توسعه این دانش، کمک شایانی به بشریت می‌کند و از این علم برای تولید داروهای خاص، برق و بسیاری از نیازهای بشر می‌توان بهره برد، اما در مقابل هستند کسانی که از این دانش برای تولید سلاح هسته ای و از بین بردن بشریت بهره می‌برند. چنین علمی با دین منافات دارد و دین آنچه برای انسان‌ها خواسته، استفاده از علوم برای رسیدن به آرامش و توسعه معنویت است. هفتمین پیشوای شیعه در این زمینه کلام ارزشمندی دارند و می‌فرمایند:« بهترین علم برای انسان آن علمی است که اعمالش به واسطه آن سامان بگیرد.» مولای متقیان علی(علیه السلام) هم در سفارش‌های خود به فرزندشان امام حسن(علیه السلام) فرمودند:« نخست تو را کتاب خدا بیاموزم و تأویل آن را به تو تعلیم دهم و شریعت اسلام و احکام آن را از حلال و حرام بر تو آشکار سازم و به دیگر چیز نپردازم.» بر اساس این تعالیم ارزشمند، دانشمندان بزرگی به عنوان نماینده دین اسلام ثمرات و برکات خوبی بر بشریت داشتند که هنوز هم کتاب‌های آن‌ها در دانشگاه‌های جهان تدریس می‌شود.
پس بر اساس این تعریف، اسلام برای فراگیری علم محدودیتی قایل نشده، درست است؟
بله همین طور است، اما باز هم تأکید می‌کنم توصیه اسلام و معصومین (علیهم السلام) در فرا گیری علم، حرکت در مسیر الی الله است، یعنی آموختن و توسعه علم برای رضای خدا و خدمت به مردم. نکته دیگر اینکه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از بنیانگذاران علم آموزی و ترغیب کننده برای فراگیری علم هستند و حتی تاکید می‌کنند برای فراگیری علم اگر لازم باشد باید مهاجرت کنیم. چنانکه در حدیثی فرمودند:« اطلبوا العلم ولو بالصین؛ به دنبال علم بروید حتی اگر در چین باشد.» بر اساس این حدیث مشخص می‌شود که آموختن علم زمان و مکان نمی‌شناسد، بلکه باید از هر شرایطی برای آموختن استفاده کرد و مهاجرت برای تحصیل ارزش والایی دارد و دانش طلبی که در این مسیر بمیرد، اجر ویژه ای در پیشگاه الهی دارد.
برخی افراد که نگاه‌های متفاوتی نسبت به توسعه علوم دارند، علم را در تضاد با دین می‌دانند، نظر شما در این زمینه چیست؟
بنده با رد این نظریه که ماحصل نگاه‌ها و دیدگاه‌های سکولاری است، علم و دین را مکمل و همراه هم می‌دانم. برخی دانشمندان غربی که در علمی تبحر دارند، موفقیت خود را مبتنی بر عقلشان می‌دانند، یعنی عقیده دارند اگر می‌توانند در ژنتیک انسان‌ها دست ببرند دیگر العیاذ بالله بالاتر از خدا هستند و قدرتی لایتناهی دارند. این تفکر سکولار و ضد دین است. در حالی که همه آنچه از عقل و هوش به بشر رسیده از سوی ذات پاک خداست و بشر بدون پشتوانه دینی در علوم به جایی نمی‌رسد و از منظر ما مسلمانان و شیعیان علم ودین تکمیل کننده انسان هستند و در کنار هم انسان را در مسیر تعالی و بالندگی روحی، علمی و معنوی قرار می‌دهند. گواه این دیدگاه اولین آیاتی است که بر قلب مطهر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نازل شده است. خداوند در سوره علق بصراحت به علم اشاره دارد «الذی عَلَّم بالقَلَم* عَلَّمَ الانسانَ ما لَمْ یَعلَم» و باز در آیات سوره یاسین به حرکت خورشید، در سوره نحل به حرکت زمین و در سوره حجر به گرده افشانی گیاهان و باروری آن‌ها توسط باد اشاره می‌کند. جالب اینکه سال‌های طولانی دانشمندان بی‌شماری، برای رسیدن به پاسخ این پرسش‌ها تحقیق کرده اند و قرآن براحتی به این سوالات پاسخ داده است.
اسلام برای تکمیل و تثبیت هویت طالب علم، همواره تأکید داشته علم و دین همراه و ملازم یکدیگرند، آنگاه که دین در جوهره وجودی انسان کمرنگ شود شخصیت علمی او نیز افول خواهد کرد. چه بسیار افرادی که در علوم تبحر داشتند و از علم در جهت از بین بردن بشر بهره بردند و امروز از آن‌ها با نفرت یاد می‌شود. مانند دانشمندانی که بمب‌های شیمیایی را تولید و در جنگ نابرابر علیه ایران اسلامی در اختیار صدام قرار دادند و فرزندان این سرزمین را به شهادت رساندند و عده ای را تا پایان عمر درگیر بیماری کردند. یا آن محققی که در آزمایشگاه، ویروس‌های کشنده ای چون ایدز را تولید کرد تا با گرفتار کردن مردم به این بیماری لاعلاج واکسن تولید کرده و بازار داشته باشد. اسلام به روشنی تبیین کرده علمی که در خدمت خدا نباشد، برای خلق خدا نیز دردآور و بی فایده خواهد بود و ای کاش همه ابنای بشر این سفارش اسلام را مورد توجه قرار دهند تا آرامش در جای جای جهان برقرار شود.
و در نهایت اینکه برای توسعه علوم محققان ایران اسلامی به جای جای جهان چه باید کرد؟
به نکته خوبی اشاره کردید، ایران اسلامی با وجود تحریم‌های شکننده و ظالمانه دشمن در تمام این سال‌ها، هرگز تسلیم نشد و فرزندان رشید این ملت با توکل به خدا توسعه علم را دنبال کردند و امروز در جهان حرف‌های خوبی برای گفتن داریم. به باور بنده باید این ظرفیت‌ها جهت دهی شود و دستاوردهای علمی دانشمندان جوان و پیشکسوت کشورمان در مجامع جهانی بخوبی مطرح شود. نکته دیگر اینکه ما برای توسعه علوم و صدور آن از کشوری اسلامی به سایر کشورها باید اتحاد رویه داشته باشیم. جامعه علمی با تکروی میانه ندارد و همه ما باید دست به دست هم بدهیم و از محققان خود درهمه عرصه‌های علمی حمایت کنیم تا با دلگرمی بیشتر کارهای علمی را دنبال کنند.
/1102101305