نمی از یم برکات آثار حضور قبله هفتم در سرزمین سلمان

با آمدن امام رضا عليه السلام به ايران و مهاجرت علويان و سادات و علما ، مرکز تجمع و تبليغات شيعيان اثنی عشری از کوفه و نجف به قم و خراسان سرايت کرد و بدين ترتيب مراکز شيعه از فشار متمادی و لابه لای قرنهای ممتد خفقانی نجات يافت و سرانجام توانست پيروزمندانه در سراسر ايران انتشار يابد. حضور امام در اجتماع ايران و مشاهده سيره حضرت و نيز فعاليتهای اجتماعی ايشان نيز روز به روز بر گسترده شدن پايگاه های مردمی اهل بيت(ع) افزود تا جايي که خراسان در اين ايام به کانون تشيع و مرکز عمده تشيع مبدل گرديد و گروه های پراکنده شيعه دورهم جمع شدند. مشعل تشيع در قم بر افراشته شد و اين سرزمين دوره مهمی را به خود ديد که در آن بزرگان و برجستگانی از علما و روات موثق به سر مي بردند ...تشيع حرکت و انتشار و رواج خود را آغاز کرد ... حکومتها و فرمانروايي هايي از شيعيان ايران پديد آمد که دست تشيع را گرفته و بازو در بازوی او قرار داد و ايران اساس تشيع را بنيان کرد و ارکان آن را بر سر پا ساخت. در حقيقت دوران امام رضا عليه السلام را می بايست دوران اوج گيری گرايش مردم به اهل بيت(ع) به ويژه در ايران و نيز دوران گسترش پايگاههای مردمی اين خاندان به شمار آورد تا جايي که بی ترديد حضور حضرت زمينه ساز گسترش تشيع در ايران و به ويژه خراسان گرديد .

پناهندگی مامون به امام رضا عليه السلام در ماجرای کشتن فضل ابن سهل به خوبی نمايانگر اين واقعيت می باشد. ياسر می گويد امام به جمعيت خشمگينی که آتش آورده بودند تا در خانه ی مامون را بسوزانند اشاره ای کرد که پراکنده شوند به خدا مردم به طوری پراکنده شدند که روی هم می ريختند و به هيچ کس اشاره نکرد جز اينکه دويد و رفت. ماجرای نماز عيد و حضور حضرت در احتماع مردم نيز اوج محبوبيت امام را می رساند نقل شده که مردم برای ديدن امام رضا عليه السلام بر سر راهها و بالای بام ها نشسته بودند و زنان و کودکان نيز همگی بيرون ريخته و چشم به راه آن حضرت بودند سربازان که آن حضرت را به آن حال و هيبت ديدند همگی خود را از مرکب ها به زمين انداخته و خوشحال ترين آنان در آن وقت کسی بود که چاقويي همراه داشت که بدان وسيله بند نعلين خود را بريده و پا برهنه شود پس حضرت در دم تکبير گفت و مردم با او تکبير گفتند و چنان صدايي از تکبير مردم بلند شد که گويا آسمان و در و ديوار با او تکبير کفتند مردم که حضرت رضا را به آن حال ديدند و صدای تکبيرش را شنيدند چنان صداها را به گريه بلند کردند که شهر مرو به لرزه در آمد خبر به مامون رسيد. فضل بن سهل گفت : ای امير المومنين! اگر علي بن موسی الرضا به اين وضع به مصلی برود مردم شيفته او خواهند شد و همه ما بر خون خود انديشناک خواهیم شد و مامون حضرت را باز گردانيد. نشان دادن جنازه سالم امام رضا عليه السلام پس از شهادت به جعفر بن محمد و گروهی از خانواده و دودمان ابی طالب به خوبی از وحشت مامون از شورش هواداران حضرت حکایت می نمايد.

حضور امام رضا عليه السلام در اجتماع ايرانيان از همان لحظات ورود ، فضائل حضرت را بر همگان آشکار ساخته ، زمينه شناخت بيش از پيش حضرت را فراهم نمود. تا جايي که گروه های زيادی از مردم به سزاوار بودن امام به خلافت اعتراف نمودند. خود مامون در جايی با اشاره به شکست خود می گويد حال آنکه او را ولی عهد خود کرديم و مرتکب خطايی شدِم و با بلند نمودنش خود را مشرف بر هلاک کرديم، اکنون جايز نيست در امر او سستی به خرج دهيم و احتياج داريم که اندک اندک فرودش آريم تا در نظر ملت جلوه دهيم که او لياقت اين امر را ندارد. اگر چه يکی از اهداف مامون از ولايت عهدی دنيا پرست نشان دادن امام و زدودن رنگ مردمی بودن امام بود اما خيلی زود دريافت که تدبيرش به هيچ وجه کار ساز نبوده و اينک روز به روز گرايش به امام رضا عليه السلام رو به فزونی گذارده بود . شايد مامون برای لحظاتی به روزهايي می انديشيد که خود زمينه پيشرفت منزلت ِاجتماعی امام دامن زده و مقدمات حضور امام و فعاليتها ی اجتماعی امام را در بين مردم فراهم می ساخت. آری ممانعت از حضور مردم در کلاس درس حضرت و گمارن جاسوس بر حضرت و... هيچ کدام به حال او سودی نبخشيد و تنها راه رهايي از اين وضعيت شهادت امام بود.

وجود وکلا و نمايندگان ائمه در مناطق مختلف جهان اسلام به مسلمانان فرصت می داد که هيچ گاه از ارتباط با امام ولو به صورت غير مستقيم محروم نباشند. در اين ميان ايران به عنوان يکی از مراکز سنتی و قديمی شيعه محل فعاليت وکلا و نمايندگان ائمه (ع) بوده است. در زمان امام رضا عليه السلام با انتقال آن حضرت به مرو عملا مرکز رهبری وکلا و نماينگان ائمه در ايران پيشرفت چشمگيری داشته است. در حقيقت پس از انتقال حضرت به مرو به طور طبيعی ارتباط مردم ايران با رهبری سازمان وکالت بيش تر شده و فرصت ارتباط مستقيم زيادی با حضرت فراهم می شد. عصر امام رضا عليه السلام را می با يست عصر شکوفايي مجدد علوم اسلامی و ورود افکار بيگانه در جامعه اسلامی و شکل گيری مکاتب فکری گوناگون برشمرد . در اين عصر با توجه به اصطکاک فرهنگی جهان اسلام و غرب که در پی ترجمه متون خارجی ایجاد شده بود و نيز تبليغات فرق و مذاهب مختلف شرايط ويژه ای از لحاظ علمی و فرهنگی به وجود آمده بود . در اين شرايط وظيفه خطير امام بيش از پيش احساس شد و امام عليه السلام در اين شرايط بر آن شد تا همان روش و سيره صادقين را در پيش گيرد. در اين ميان حضور امام رضا عليه السلام در ايران را می بايست سر آغاز تحول علمی و فرهنگی در ميان مسلمانان –به ويژه ايرانيان – دانست .

تارِيخ گواهی می دهد که از همان ابتدای ورود امام به ايران چه در مرو و چه در طول مسير همواره ايرانيان با شور و اشتياق بر دور حضرت حلقه زده و از علم سرشار و ديدگاههای علمی و فرهتنگی ارزشمند امام شيعه بهره برده اند . برای نمونه رجاءبن ضاحک در باره رفتار امام در بين راه می گويد: آنگاه امام بر می خواست و به مردم می پرداخت و آنان را حديث می کرد و موعظه و پند می داد تا نزديک زوال ظهر ... و آن حضرت در هيچ شهری قدم نمی گذاشت جز اينکه اهالی آن سامان به ديدنش آمده از وی مسايل و مشکلات دينی خود را می پرسيدند و بسيار برای آنان از پدرش از آباء گرامي اش از رسول خدا حديث می کرد...

در شهر مرو نيز امام با نشر و تبليغ واقعيتهای اسلام اصيل ، به تبيين علوم و فرهنگ اسلامی در برابر مکاتب و فرهنگ های منحرف اسلامی و غير اسلامی پرداخت و تشکيل کلاس های درسی در منزل و مسجد مرو و نيز ارسال نامه های گوناگون در تبيين مبانی اصيل شيعه نمونه ای بارز از فعاليتهای علمی و فرهنگی امام می باشد تشکيل اين جلسات از يک سو نشانه عظمت علمی امام و تلاش وافر ايشان در انتقال دانش و معارف علمي و دينی به شيعيان و از دوم سو گسترش حوزه های علمی و کانون های شيعی را در بر داشت و از سوی ديگر نشان دهنده ازدياد مشتاقان و علاقه مندان و شيعيان به آن حضرت بود. ترويج احاديث اهل بيت(ع) در ميان ايرانيان ، تربِيت شاگردان ، و پاسخ به سوالات و شبهات می توانست از پيامدهای مسلم تشکيل این جلسات باشد. فضای علمی به گونه ای بود که نه تنها امام بلکه محدثين و علماء شيعه نيز فرصت يافتند تا معارفی را که تا آن روز جز در خلوت نمی شد به زبان آورد در جلسات درسی بزرگ و مجامع عمومی به زبان راندند. در اين ميان آن چه بيش از پيش به نشر علوم اهل بيت(ع) توسط حضرت دامن می زد جلساتی بود که مامون در راستای تخريب چهره علمی حضرت تشکيل می داد او که می ديد شخصيت علمی و فرهنگی حضرت روز به روز فضا را به نفع اهل بيت پيش می برد و خود او نيز با مطرح ساختن ولايت عهدی امام فرصت معرفی فرهنگ تشيع و امام شيعه را فراهم ساخته بود مقدمه تشکيل جلساتی را فراهم ساخت که بار ديگر شکست تلخی را برای او در مسير مبارزه رقم زد.

اباصلت درباره انگيزه مامون از تشکيل این جلسات می گويد : مامون علمای علم کلام و دانشمندان عقايد مختلف را از کشورها برای بحث با آن حضرت و مجاب کردن او که موجب سر شکستگی او در ميان علما باشد و بدين سبب نقص و کمبودش در برابر مردم عامی آشکار شود و از قدرش بکاهد آنان را به بحث با حضرت مجاب کرد . سخن مامون به سليمان مروزی به خوبی از نيات شوم مامون از تشکيل اين جلسات حکايت می نمايد آنجا که به گفت: من فقط به اين دليل که قدرت تو را در بحث و مناظره می دانستم به دنبالت فرستادم و تنها خواسته من اين است که او را فقط در يک مورد مجاب کنی و ادله او را رد نمايي . بی شک تشکيل اين جلسات می تواند به خوبی از جايگاه علمی امام در بين مردم حکايت کند چرا که يقينا اين عظمت والای علمی امام بود که مامون را به در پيش گرفتن تدبيری ا ين چنين سوق می داد.

البته بايد اشاره نمود که اين سياست خلفا در برابر اهل بيت پيامبر(ص) چيز جديدی نبود چرا که برای مثال منصور خليفه عباسی می کوشيد تا شخصيت فقهی امام را با مطرح کردن برخی از فقهای اهل سنت مثل مالک بن انس کم رنگ جلوه داده و يا اينکه ابو حنيفه را واداشت تا رو در روی امام ايستاده و با طرح سوالات جايگاه امام را خدشه دار سازد اما امام رضا عليه السلام آن چنان پيروزمندانه از اين جلسات خارج می گشت که به گفته اباصلت پس از شکست در مناظره همگان اعتراف می کردند که امام از مامون به خلافت اسلامی سزاوارتر است که برای مثال می توان به گرايش عمران صابی به تشيع پس از مناظره با حضرت اشاره نمود. جايگاه علمی امام تا آنجايي پيش رفت که می توان حيثيت علمی امام را مهمترين عامل در توسعه مذهب شيعه به حساب آورد . آری حضور امام رضا عليه السلام تشيع را از نظر پشتوانه علمی و فرهنگی و تصحيح مبانی عقيدتی به نحوی بی سابقه تقويت کرد به طوری که بعد از شهادت آن حضرت خط فکری و سيره عملی وی در ترويج تشيع و رفع حملات گوناگون از آن با فداکاری و سعی دست پروردگان وی ادامه يافت و خراسان همچنان به عنوان محل امن برای شيعيان و سرزمينی شيعه پرور در فضای تشيع به حيات خويش ادامه داد و مامون اگر چه می خواست باحضور امام در مرو ايشان را تحت نظر بگيرد اما نمی دانست که نهضت علمی و فرهنگی امام در ايران شايد پيامدهای سخت تری به همراه داشته باشد چنانکه امام رضا(ع) جریان پشیمانی و رسوایی مأمون را قبل از برگزاری مناظرات با علمای ادیان، به «نوفلی» چنین فرمود: "ای نوفلیّ! میخواهی بدانی چه زمانی مأمون پشیمان می شود؟ گفتم: بله. فرمود: زمانی که ببیند با اهل تورات با توراتشان و با اهل انجیل با انجیلشان و با اهل زبور با زبورشان و با صابئین به عِبری و با زردشتیان به فارسی و با رومیان به رومی و با هر فرقه ای از علما به زبان خودشان بحث می کنم، و آنگاه که همه را مجاب کردم و در بحث بر همگی پیروز شدم و همه آنان سخنان مرا پذیرفتند، مأمون پشیمان خواهد شد."

از منظری دیگر عملکرد حضرت در ايران به خوبی نمايانگر اهتمام جدی حضرت به مسايل فکری و عقيدتی مردم می باشد. امام در صدد بود تا محبت مردم را نسبت به علويان جهت دار کرده و تشيع ناشی از دوستی اهل بيت(ع) را تبدیل به يک تشيع اعتقادی اصيل کند . چرا که تشيع نواحی زيادی از خراسان ناشی از تشيع سياسی و يا محبتی بوده و نه تشيع گسترده اعتقادی، و همچنين تشيع اهل خراسان به سبب حضور زيديان و مبلغان عباسی بيشتر رنگ زيدی و کيسانی داشت . امام در نظر داشت تا علاقه پر شور مردم را به موضعگيری در صراط تشيع اعتقادی تبديل نموده و به مردم و علمای ديگر مکاتب اسلامی بفهماند که تنها علاقه و شعار کافی نبوده و تنها از طريق اهل بيت است که می توان به اسلام ناب و اصيل دست يافت. قابل توجه اينکه چنان که در عيون اخبار الرضا می نگريم غالبا آن حضرت روايات خود را با حفظ سلسله سند از امامان قبل خود تا علی عليه السلام و پيامبر نقل می کرد و با اين روش تشيع اعتقادی را تائيد می نمود و از تشيع سياسی ( مانند زيديه ، اسماعيليه ، فطحيه ، ...) هيچگاه حمايت نمی نمود. فضايل و کرامات متعددی که چه در طول مسير و چه در خراسان از جانب امام رضا عليه السلام پديدار گشت اعتقاد مردم به حضرت را بيش از پيش فزونی داد تا جايي که مثلا پس از باريدن باران به دعای حضرت يکی از اطرافيان مامون وی را نسبت به انتقال خلافت از خاندان عباس به خاندان علی عليه السلام هشدار داد . آوازه پيشگويي امام در اهواز نيز چنان پيچيد که ماموران ديدند که در سايه اين پيشگويي برای امام معروفيت حاصل می شود لذا کوشيدند تا در اسرع وقت از اهواز کوچ کنند.

 مرحوم مظفر درباره آشنايي ايرانيان با اهل بيت(ع) و تشيع در ايران می نويسد : ... نهضت ايرانيها با رهبری يحيي بن زيد نه فقط برای آن بود که او صرفا حسينی علوی است بلکه از آنجا ريشه می گرفت که وی يک فرد هاشمی است که با خاندان اموی روياروی شده است ، فقط عده قليلی از بينش کافی برخوردار بودند و با يحيي بن زيد به منظور حمايت از اهل بيت و با شناخت کافی نسبت به آنان همراهی می کردند زيرا توده مردم ايران در چنان روزگاری اهل بيت را درست نمی شناختند تشيع با مفهوم خاص خود جز پس از آمدن امام رضا به ايران ظهور نکرد مامون از حضور شيعيان نزد امام و تجمع آنان با ان حضرت ممانعت به عمل نمی آورد بنابراين امکان دسترسی به آن امام و تجمع مردم با او و مناظره علما با وی در فنون مختلف و به دستور مامون، و محکوم و فلج شدن مناظره کنندگان و ظهور کرامات و مشاهده فضايل آن حضرت نظرهای اهل بصيرت را به شايستگی فزونتر و صلاحیت بيشتر آن حضرت برای احراز مقام خلافت جلب می نمود و اذهان آنان را متوجه اين حقيقت ساخت که آن حضرت و آبا ء و اجداد او سرچشمه علم نبوی و گنجوران وحی و امامان به حق می باشند.

علی بن موسی الرضا (ع) با تبيين مکتب شيعه و طرح اصول فکری اهل بيت در سطح های بالای جامعه و در مجامع رسمی و شهرهای مختلف، بسياری از مسايل کلامی و اعتقادی شيعه به خصوص در محور امامت صريح و به دور از تقيه مطرح ساخت. حجم اخبار رسيده از حضرت در باب تبيين مسایل اعتقادی به خوبی از اهتمام حضرت به اين مساله پرده بر می دارد و به اين صورت حضرت در طی سه سال اقامت خود در ايران انقلاب فکری و عقيدتی به راه انداخت که ضمن تبيين مبانی اصيل شيعه در سطحی وسيع موجب گسترش آن در سر تاسر ايران شد . حضور امام در ايران فضای باز سياسی را به ويژه برای ايرانيان فراهم آورد تا بزرگان و علماء شيعه نيز همگام با امام عليه السلام بتوانند به نشر عقايد شيعه بپردازند. گرايش روز افزون مردم به تشيع يکی از تاثيرات عملکرد سياسی حضرت به شمار می رود تا جايي که خراسان به پايگاه تفکر شيعه و مرکز تجمع شيعيان مبدل شد گروههايي از مردم نيز با روشن گری های حضرت در يافتند که امام از مامون به خلافت شايسته تر است . اهميت نفوذ تشيع و گسترش آن در خراسان به گونه ای بود که زمينه قيام محمد بن قاسم علوی در طالقان فراهم شد . هر چند اين قيام در سال 219 و چند سال بعد از شهادت امام رضا(ع) رخ داد اما از آن روی که باعث گسترش تشيع در بخشي از خطه ايران کرديد در خور توجه است و یقينا اين حضور امام بود که مقدمه اين گونه قيام ها را فراهم می ساخت. دکتر شيبی درباره عمق نفوذ امام در جامعه آن روز می نويسد : رضا را چنان نيروی شخصيت و بلند پايگاهی داشت که مرجئه و زيديان و اهل حديث گرد او را گرفته و بعد از درگذشت وی به مذاهب خود باز گشتند ... وی می نوِيسد رضا پس از ولادت عهدی فقط امام شيعيان به تنهايي نبود و ما پيشتر گفتيم که مردم حتی اهل سنت و زيديان و ديگر طوايف شيعه مخالف ، همگی بر امامت و پيروی و گرد آمدن به دور او متفق شده بودند.

.

ازدیگر آثارحضور این امام همام در ایران قیام محمد بن قاسم می‌باشد. اهمیت نفوذ تشیع و گستردگی آن پس از ورود امام رضا(علیه السلام) در خراسان به گونه‌ای بود که زمینه قیام محمد بن قاسم علوی در طالقان فراهم شد. هر چند این قیام در سال 219 هـجری و چند سال بعد از شهادت امام رضا(علیه السلام)‌ رخ داد، از آن روی که باعث گسترش تشیع در بخشی از خطه ایران گردید، در خور توجه است. محمد بن قاسم در زمان معتصم در طالقان خروج کرد و پس از جنگ‌هایی که میان او و عبدالله بن طاهر روی داد، سرانجام عبدالله او را دستگیر کرد و به نزد معتصم فرستاد. وی پیش از آن مدتی در جوزجان تلاش کرد و طولی نکشید که چهل هزار نفر از مردم آنجا با وی بیعت کردند که این خود بیانگر وسعت گرایش‌های شیعی در خراسان است.

در کل ، حضور امام رضا(ع) در ايران موجب رشد و گسترش تشيع گرديد. مناظرات علمي ايشان از يكسو و تشكيل كلاسهاي درس در منزل خود و همچنين مسجد مرو از سوي دوم، و احاديث و سخنان ارزنده ايشان در زمينههاي مختلف علوم و معارف اسلامي، از سوي ديگر موجب رشد و گسترش تشيع گرديد. ايرانيان، به ويژه خراسانيان، در اظهار مهر و محبت به ائمه اطهار(ع) و به خصوص به امام رضا(ع) كوشش فراوان كردند و پس از شهادت امام رضا(ع) دوستان و شيعيان آن حضرت متوجه زيارت آن حضرت شدند و تدريجاً فضاهاي زيارتي و عبادي در مشهدالرضا پديدار گرديد و اصناف و اقشار مختلف مردم به ويژه علماي شيعه در آن سكني گزيدند و با توجه به شخصيت همه جانبه و والاي امام رضا(ع) بانيان خير علاقمند به سنت حسنه خيررساني بوده و قسمتي از مايملك و دارايي خود را وقف آستان مقدس رضوي مينمودند و حتي در كنار بارگاه ملكوتي امام(ع) دارالشفاء براي معالجه بيماران احداث گرديد. در قرن دوم هجري به دليل فشارهاي امويان و عباسيان، سادات به ايران مهاجرت كردند و در هنگام ورود امام رضا(ع) به ايران نيز عده اي از آنها به اين سرزمين آمدند كه بعدها تحت تعقيب عباسيان قرار گرفتند و عده زيادي از آنها در شهرهاي مختلف به شهادت رسيدند و مزارهاي هر يك به كانوني براي فرهنگ تشيع تبديل گرديد و موجبات گسترش شعائر و معارف شيعه را فراهم كرد.

به امید آنکه ایرانیان نیز با تفکر در آثار این هجرت عظیم و نیز زیارت تربت پاک امام رئوف قدمی هرچند کوتاه در اعتلای اهداف پاک و نورانی آن امام همام بردارند.