سیری در حرم مطهر خورشید هشتم

وارث:مشهد که در ابتدا روستای کوچکی بود، در خاک توس و در دهکده سناباد بنا شد. این مکان با دفن هارون الرشید در آن اهمیت یافت و به «بقعه هارونیه» شهرت یافت. پس از دفن هارون، به دستور مأمون آرامگاهی به سبک معماری خراسانی در اطراف قبر ساخته می‌شود.امام رضا (ع) پیش از سفر به مرو، این مکان را به عنوان محل دفن خود به همراهانش نشان داد. پس از شهادت امام در توس، پیکر او را در همین بقعه به خاک سپردند و نام آنجا به «مشهدالرضا» تغییر کرد. تا زمان ظهور سربداران، قبر هارون‌الرشید در پایین قبر امام قابل رؤیت بود، اما سربداران صورت قبر هارون را محو کردند.چه کسی اولین گنبد حرم را ساخت؟پس از شهادت امام، او را در قسمت بالای قبر هارون‌الرشید دفن کردند. این بقعه در دوران سامانیان، دیالمه و غزنویان بارها مورد تعمیر و افزودن تزیینات قرار گرفت، اما نخستین گنبد بر روی حرم امام رضا در دوران حکومت سلطان سنجر سلجوقی بر فراز قبر ایشان نصب شد. جنس این گنبد از کاشی و دارای مقرنس‌های آیینه‌کاری شده بود که تا به امروز هم به جا مانده است. سلطان محمد خوارزمشاه نیز از کسانی بود که حرم را با مرغوب‌ترین کاشی‌های آن زمان تزیین کرد و دستور داد دو محراب به حرم اضافه کنند. مناره گنبد در دوره غزنویان و به دستور ابن معتز حاکم شیراز بنا شد.طبق اسناد به جا مانده از مورخان دوره‌های مختلف، حرم امام رضا (ع) از معدود بناهایی بود که در حمله مغولان به ایران تخریب نشد و تنها آسیب‌های جزئی به آن وارد شد. مغولان با اینکه با حمله به خراسان، شهر را غارت کرده و مردم را به قتل رساندند، اما پس از غارت اموال حرم، به بنای اصلی آن آسیبی نرساندند. آسیب‌های جزئی حاصل از حمله مغول بعدها در دوره‌های مختلف ترمیم شد.شکوه هنرهای هنرمندان ایرانی در آرامگاه امام هشتمدوران تیموریان از دوره‌های درخشان معماری حرم امام رضا است. در آن دوران به دستور همسر شاهرخ تیموری، مسجد گوهرشاد، یکی از زیباترین و معروف‌ترین مساجد اسلام، توسط هنرمندان و معماران ایرانی در سمت قبله حرم و صحن جنوبی آن ساخته شد. به عقیده بسیاری از کارشناسان مسجد گوهرشاد به لحاظ فرم و معماری در جهان اسلام بی نظیر است. کتیبه‌های ورودی مسجد گوهرشاد در هیچ کجای جهان اسلام نظیر ندارد. این مسجد با ایوان‌های ‌بلند و طاق‌های خوش نقش و کاشیکاری‌های نفیس از زیباترین مساجد ساخته شده در ایران است. معمار این مسجد قوام‌الدین شیرازی است. مدرسه پریزاد، مدرسه دودر و مدرسه بالاسر نیز در همین دوران به مجموعه حرم اضافه شدند. در زمان نادر شاه افشار ایوان صحن تیموری طلاکاری شد و نقاشی دیوارهای حرم را تجدید کردند.پس از به قدرت رسیدن صفویان و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، بر شکوه و عظمت حرم افزوده شد. شاه تهماسب، شاه عباس و شاه سلیمان صفوی، از پادشاهانی بودند که در بازسازی و توسعه حرم نقش داشتند. شاه تهماسب مناره‌های حرم را بازسازی و طلاکاری کرد و به دستور او خشت‌های کاشی روی گنبد را به طلا تبدیل کردند. این گنبد با روکش طلا همان گنبدی است که هم‌اکنون در نمای بیرونی وجود دارد. علاوه بر این، ایوان امیرعلیشیر و گلدسته کنار گنبد را هم طلاکاری کردکمال‌الدین محمدو یزدی، از معماران معروف آن دوره به دستور شاه عباس روکشی از مس و طلا بر گنبد ساخت. همچنین در این دوران متن کتیبه گنبد به دست علیرضا عباسی خوشنویس و با حروف طلایی بر زمینه فیروزه‌ای به خط ثلث نوشته شد. از دیگر تحولات حرم در این دوره می‌توان به توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اطاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ایوانهای شرقی و غربی آن، ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله وردی‌خان اشاره کرد.در دوران قاجاریه هم به حرم امام رضا (ع) توجه ویژه‌ای شده و سومین ضریح در دوران حکومت فتحعلی‌شاه ساخته شد. بنای صحن آزادی مربوط به این دوره است . در این عهد، ایوان غربی صحن آزادی به طلا آراسته و به ایوان ناصری معروف شد . در همین دوران، کاشی‌کاری و تزیینات صحن آزادی انجام شد. علاوه بر این، در سال 1275 هجری قمری، قائم مقام نوری اقدام به آینه‌کاری روضه منوره کرد و در همین دوره بود که رواق‌های توحیدخانه، دارالحفاظ و دارالسیاره نیز آینه‌کاری شدند.در دوران پهلوی دوم نیز تعمیراتی در حرم انجام شد، اما بخش بزرگی از توسعه حرم امام رضا (ع)، پس از پیروزی انقلاب صورت گرفت.ضریح به بخش دربرگیرنده‌ی قبر امام گفته می‌شود که زائران از پشت آن قبر امام را زیارت می‌کنند. از ابتدا ضریح در مرکز بنای حرم نبود، بلکه در سمت چپ آن قرار داشت. در دوره‌های گذشته ضریح‌های مختلفی روی مزار نصب شد. اولین ضریح که از جنس چوب و طلا بود در زمان شاه تهماسب صفوی و در سال 957 هجری قمری نصب شد که بر روی کتیبه‌های آن سوره «هل اتی» به خط ثلث نوشته شده بود. دومین ضریح از جنس فولاد مرصع بود که در سال 1160 به دستور شاهرخ میرزا نوه نادر شاه افشار ساخته و نصب شد. این ضریح تا به امروز در حرم نگه‌داری می‌شود.سومین ضریح در سال 1238 هجری قمری و در زمان فتحعلی‌شاه قاجار از جنس فولاد ساخته و بر روی ضریح دوم نصب شد. این ضریح دارای ورقه‌های طلاکوب و طوق‌های طلای جواهر نشان بود و بر روی آن سوره «هل اتی» و «یس» به خط ثلث نوشته شده‌است. این ضریح در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی به علت پوسیدگی پایه‌هایش به موزه آستان قدس رضوی انتقال داده شد و چهارمین ضریح از جنس طلا و نقره در سال 1338 شمسی به جای آن نصب شد. این ضریح توسط حاج محمدتقی ذوفن اصفهانی و با استفاده از مصالحی چون نقره، طلا، آهن، مفرغ و چوب گردو ساخته شد.پنجمین ضریح پس از یک برگزاری یک مسابقه هنری بین هنرمندان ایرانی انتخاب شد. طرح انتخاب شده از محمود فرشچیان، هنرمند و مینیاتوریست ایرانی بود. در این ضریح علاوه بر توجه به مبانی هنر اصیل ایران اسلامی، نمادهایی از معماری دوره‌های پیشین را نیز دیده می‌شود. ساخت این ضریح از سال 1372 تا 1379 طول کشید و آن را از فولاد و چوب گردو ساختند. در چهار جهت آن ۱۴ محراب به نشان چهارده معصوم که همگی به یک محراب بزرگ‌تر که آن نیز به کلمه «الله» ختم می‌شود، قرار دارد.قلمزنی این ضریح توسط استاد خدادادزاده اصفهانی انجام شد.دو سوره «یس» و «هل اتی»، در بالای ضریح مطهر به صورت کتیبه دور تا دور ضریح نوشته شده است. هر دو کتیبه و دیگر خطوط بیرونی و داخلی ضریح مطهر که مشتمل بر آیاتی از قرآن و اسماء‌الحسنی است توسط استاد موحد خوشنویسی شده است. در پوشش داخلی ضریح پنجم برای اولین بار از هنر خاتم‌کاری استفاده شد.مسجداولین بنایی که بعد از روضه منوره در غرب حرم ساخته شد، مسجد بالاسر نام دارد. که بیش از هزار سال سابقه تاریخی دارد. که بعد از آن مساجدی چون پری زاد، مدرسه یوسفیه یا دودر و مسجد گوهرشاد در قرن نهم ساخته شد. گنبد طلایی حرم در اوایل قرن ششم توسط شرف الدین ابوطاهر قمی وزیر سلطان سنجر که مردی خیر اندیش بود اقدام به احداث گنبد بر فراز قبه نمود. در اطراف حرم، ورودی هایی به نام بست از جمله؛ بست شیخ طوسی، بست شیخ حر عاملی، بست شیخ بهایی، ورودی باب الرضا و ورودی باب الجواد و... می باشد، که این ورودی ها مسیری به سمت حرم مطهر می باشند.گنبدنخستین گنبد حرم امام رضا (ع) در آغاز قرن ششم هجری و توسط سلطان سنجر سلجوقی از کاشی ساخته شد. این گنبد بارها مورد بازسازی و تعمیر قرار گرفت. گنبد حرم از آجر ساخته شده، و سپس روی آن را با الواح مسی، که روکشی از طلا دارد پوشانده‎اند. تذهیب این گنبد برای آخرین بار در سال ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶، در زمان شاه عباس صورت گرفته، و به طوری که از گفته‎های محققان برمی‎آید، رویه و سطح این گنبد پیش از آن کاشی‎کاری بوده است.گنبد طلای حرم امام رضا (ع) دارای دو پوشش در سقف حرم و بالای آن است. پوشش سقف که به صورت مقعر و مقرنس است به نام «قبه» شناخته می‌شود. کتیبه‌هایی که در اطراف گنبد وجود دارند که از نکات جالب آن اشاره به ماجرای پیاده رفتن شاه عباس صفوی از اصفهان به مشهد است که به خط ثلث توسط علیرضا عباسی نوشته شده است.مناره‌هامناره به معنای جای نور و روشنایی است و در معماری به بنایی گفته می‌شود که بر فراز ایوان اصلی مساجد، زیارتگاه‌ها و مدارس دینی می‌ساختند و بر بلندای آن اذان می‌گفتند و یا به اطراف نور می‌انداختند. این بنا علاوه بر این ویژگی، محلی برای هدایت مسافران بود. در کل 12 مناره در بناهای حوزه حرم امام رضا وجود دارد.در حرم دو مناره با روکش طلا وجود دارد که یکی از آن‌ها نزدیک گنبد و دیگری مقابل آن و در قسمت بالای ایوان عباسی (صحن انقلاب) واقع شده است. مناره نزدیک گنبد در زمان ساخت گنبد بنا شده، اما مناره دوم از آثار دوره نادری است. از نکات قابل توجه معماری مناره‌ها این است که با وجود فاصله‌ی زیادی که با یکدیگر دارند، وقتی کسی از سمت جنوب اماکن متبرکه و خیابان امام رضا به سمت حرم می‌آید، چنین می‌پندارد که گنبد میان دو مناره قرار گرفته است.ایوان‌هاحرم امام رضا (ع) دارای چند ایوان است که نمونه‌های قابل توجهی در معماری ایرانی – اسلامی هستند. ایوان جنوبی که به «ایوان طلا» معروف است توسط امیر‌علیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا در قرن نهم هجری ساخته شد. این ایوان که 21 متر ارتفاع دارد از خشت‌های طلا ساخته شده و دارای چهار در است و سطح آن در زمان نادرشاه افشار طلاکاری شد. ایوان عباسی در زمان شاه عباس صفوی ساخته شد. ارتفاع آن 22 متر است.  ایوان غربی حرم نیز با 24 متر از بلندترین بناهای حرم است و بر سر در آن، ساعت بزرگی وجود دارد، به همین دلیل به آن ایوان ساعت نیز گفته می‌شود. این ساعت بزرگ بالای برج ساعت است که به ساعت معاون معروف است که در صحن انقلاب واقع شده است. این ساعت طوری تنظیم و ساخته شده است که در زمان خاموشی و قطع شدن برق تا ۲۴ ساعت کار انجام می دهد، و اگر طولانی شد توسط کوک دستی کار می کند.ایوان شرقی یا ایوان نقاره‌خانه نیز مانند ایوان غربی از دو ایوان مجزا تشکیل شده است. بر بلندای این بنا که 26 متر ارتفاع دارد ساختمان نقّاره‌خانه قرار دارد.نواختن نقاره، برای آگاهی از نزدیک شدن پایان وقت نماز است که در طول سال به جز ایّام محرم و صفر و دیگر ایّام سوگواری، همه روزه در دو نوبت، 10 دقیقه پیش از طلوع و غروب آفتاب نواخته می‌شود. علاوه بر آن، در شب‌های عید پس از نماز مغرب و عشا و روزهای عید، زمان تحویل سال نو و اعلام عید فطر و سحرهای ماه مبارک رمضان نیز نقاره نواخته می‌شود.سقاخانهدر گذشته برای تامین و استفاده آب زائرین، ظرف های آب در حیاط قرار می دادند اما پس از مدتی سنگاب بزرگی توسط نادرشاه از هرات به مشهد آورده شد که بنای سقاخانه و گنبد طلایی آن، توسط فردی به نام اسماعیل خان معروف به زر ریز خان احداث شد که از سال ۱۱۴۴ تا ۱۱۴۵ ساخته شد. در نهایت این بنا به سقاخانه اسماعیل طلا معروف شد که حدود ۸۰۰ سال قدمت دارد.از بناهای معروف حرم، سقاخانه‌ای است که هم‌اکنون در وسط صحن انقلاب واقع شده است. سقاخانه را در دوران سلطنت نادر شاه افشار و بین سال‌های 1144 تا 1145 از سنگ مرمر ساختند. استاد اسماعیل طلاکار سقفی گنبدی شکل بر روی آن ساخت و پوششی هشت‌ضلعی روی آن قرار داد و سپس آن را طلاکاری کرد. این بنا در سال 1347 بازسازی شد. پنجره فولاد فلسفه و تاریخچه پنجره فولاد بر این است که در روزگاران قدیم بنا به آئین و سنت شب ها ۴ ساعت بعد از اذان مغرب درِ حرم مطهر بسته می شد و یک ساعت قبل از اذان صبح در حرم باز می شد. و این امر باعث شده بود، زائرینی که قصد داشتند شب به زیارت امام رضا(علیه السلام) بروند و آداب زیارت بجا آورند، دچار سختی شوند. از این رو، پنجره فولاد در صحن انقلاب توسط شیخ بهایی در دوره صفویه ساخته شد تا نیاز زائرین را برطرف نماید. و مردم برای توسل و زیارت روبروی حرم امام رضا(علیه السلام) قرار گیرند و با او ارتباط معنوی بر قرار سازند.