بازخوانی مسئولیت ها و رسالت های دولت اسلامی از منظر آیت الله مکارم شیرازی

لذا در حكومت اسلامى، دولت بايد در خدمت مردم و مراقب و محافظ آنها باشد. حديث معروف «كلكم راع و كلكم مسئول عن رعيته»[4] نيز اشاره به اين معنا دارد كه همه مردم بايد مراقب يكدیگر باشند و در مقابل هم مسئولند.[5] بدین ترتیب كار دولت و حكومت يك سلسله برنامه ريزى كلان اجتماعى است كه مربوط به همه مى شود.[6]

در نگاه دين دولت اسلامى موظف است امكانات عمومى را كه به همه مردم تعلق دارد، به گونه اى در اختيار آحاد مردم قرار دهد كه فرصت هاى رشد وترقى براى همگان فراهم گردد.[7]

به عنوان مثال دولت بايد برنامه هاى اساسى و بنيادى و زيربنايى را در جهت گسترش فرهنگ دينى انجام دهد، و مردم بايد دنبال آن را در جهات مختلف بگيرند.[8]و یا اینکه آموزش و پرورش براى تمام قشرها لازم است، و یا مسائل اقتصادى در جامعه، در بعد كشاورزى و دامدارى و صنعتى هر كدام برنامه ريزى مى خواهد و نیز مسائل بهداشت و درمان براى عموم مردم که آن هم نياز به برنامه ريزى گسترده دارد و...[9] که مجموعه اينها دولت و حكومت را تشكيل مى دهد.[10]

از سوی دیگر مردم نیز به عنوان حاميان حكومت، و بازوهاى دولت اسلامى، و نيز به عنوان نظارت، و امر به معروف و نهى از منكر، و نصيحت و ارشاد، در حكومت نقش دارند.[11]

این نوع نظارت مردم از باب «لزوم همكارى با دولت اسلامى» و بر مبنای کلام الهی در قرآن كريم است که مى فرمايد: «والمؤمنون والمؤمنات بعضهم أولياء بعض يأمرون بالمعروف وينهون عن المنكر؛مردان و زنان با ايمان (يار و ياور) يكديگرند؛ امر به معروف و نهى از منكر مى كنند،».[12] ،[13]

هم چنین نظارت صحیح بر دولت ها ارمغان حوزه مستقل[14] است زیرا ؛ حوزه علمیه نقش مهمی در ایجاد، هدایت و حفظ انقلاب از انحرافات دارد[15]، ولی مستقل از حکومت است و همین باعث نظارت صحیح بر دولت ها می شود.[16]

از این رو مراجع معظم تقلید هیچ نیازی به دولت ندارند و آنان را حمایت هم می کنند، اما هر جا خلافی ببینند با صراحت تذکر می دهند و از آنجا که وابستگی خاصی ندارند، نظراتشان را با شجاعت بیان می کنند و چون این نظرات مشفقانه است، غالباً مؤثر واقع می شود. [17]

* فرهنگ گرایی مهمترین رسالت دولت اسلامی

اسلام از فرهنگ بسیار غنی و مستحکمی برخوردار است و این قدرت را دارد که با همه فرهنگ ها مقابله کند، بنابراین تلاش برای حفظ آبروی نظام و کشور اسلامی وظیفه همگان است تا جوانان ما در دام دشمنان گرفتار نشوند.[18]

 لذا همۀ رسانه ها به ویژه رسانه ملی، دولت، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دانشگاه ها و مراکز دیگر مسؤولیتی خطیر در قبال مسائل فرهنگی دارند؛ همه مسؤول هستند تمام ارگان ها،‌ نهادها، دانشگاه ها و دبستان ها، چراکه همه طرفدار نظام اسلامی هستند.[19]

امروزه دشمنان با استفاده از رسانه های گوناگون هم چون ماهواره، اینترنت و رسانه های غیراخلاقی در تلاش اند تا فرهنگ مردم را تغییر دهند،[20] حال این وضع فرهنگی که الان داریم، مفاسد اخلاقی، بدحجابی، بی حجابی، رسوایی های اقتصادی آیا اینها با دستاوردهای انقلاب سازگار است؟. [21]

به راستی چرا جلوی مفاسد اقتصادی گرفته نشد و از آن غفلت شد، چرا از مفاسد اخلاقی پیشیگیری نشد تا به این جا نرسد؟؛[22]متأسفانه برخی در دولت احساس کردند می ‌توان خط قرمزها را شکست،[23] حال آنکه دولت باید از فرافکنی در مسائل فرهنگی دست بردارد و به وظایف خود عمل کند، ، دولت نباید از انجام وظایف خود شانه خالی کند.[24]

باید دانست مسائل فرهنگی تبدیل به مسائل سیاسی اقتصادی می شود و مسائل سیاسی و اقتصادی نیز تبدیل به مسائل فرهنگی می شوند و تاثیر و تاثر متقابلی دارند.[25]

به عنوان نمونه بسیاری هستند که تلاش دارند به مسایل فرهنگی ضربه بزنند تا مسایل سیاسی و اصل نظام ضربه بخورد چنان که می ‌بینیم مسئله عفاف و حجاب مسئله سیاسی شده است.[26]

بنابراین دولت باید مسائل فرهنگی و حجاب را از کارمندان خود شروع کند تا به جامعه نیز تسری پیدا کند .[27]هم چنین باید بحث حجاب در کتاب های درسی به صورت منطقی وارد شود و ضرر و زیان های بی بند و باری تبیین شود تا همه بدانند که این یک مسأله مهم است و نمی توان به سادگی از کنار آن گذشت.[28]

لازم به ذکر است ما دارای حکومت اسلامی هستیم و معتقدیم که اخلاق اگر فاسد شد مشکلات زیادی ایجاد می شود؛ الان چرا طلاق زیاد شده؟ چرا ازدواج کم شده؟ چرا شوهر به زن و زن به شوهر بدبین شده اند؟ یکی از عوامل مهمش همین هاست.[29] این بی بندوباری ها نظام خانواده را متلاشی می کند؛ ما اگر تذکر می دهیم می گوییم مصلحت شما این است ما دلمان می سوزد. ما مسائل فرهنگی را رصد کنیم و به سهم خودمان تذکر دهیم. گاهی این مسائل برای ما هزینه هایی دارد که آن را می پردازیم.[30]

لیکن در خیلی از مسائل  هم که برخی وارد شده ‌اند و خواستند امر به معروف داشته باشند، دولت برخی موانع را ایجاد کرده است و از سوی دیگر تبلیغات گسترده دشمنان موجب شد که جامعه ما به سمت فساد برود و وضع بد فرهنگی کشور بیداد کند.[31]

حال آنکه  امر به معروف و نهى از منكر باید در جامعه اسلامى زنده و پر رنگ شود؛ زمانى كه امر به معروف و نهى از منكر كم رنگ شود، گناه و فساد پر رنگ مى شود. دشمن نیز همين را مى خواهد، همان گونه كه در اندلس كردند و براى فتح آنجا جوانان را آلوده كردند؛ در حالی که  يكى از اصول قانون اساسى اصل امر به معروف و نهى از منكر است. لذا اگر امر به معروف و نهى از منكر ترك شود جوانان آلوده مى شوند و جوانان آلوده نمى توانند از مملكت و اسلام دفاع كنند.[32]

بنابراین نباید مسایل ارزشی را در جامعه تضعیف کرد، چرا که این مسایل پشتوانه کشور هستند و برای تداوم انقلاب به آن ‌ها نیازمندیم.[33]

بنابراین باید اذعان نمود علاوه بر وظیفه شرعی نسبت به حلال و حرام احکام اسلامی، برای حفظ نظام اسلامی و تضعیف نشدن آن باید به مسایل فرهنگی توجه داشته باشیم،[34] باید در برابر امواج ضدفرهنگی ایستاد و هرگز مایوس نشد زیرا فرهنگ اسلام قوی است و اگر در این اوضاع یک آتش را نیز خاموش کنیم مطلوب است ولی در این زمینه بسیار می ‌توان کار کرد و کارهای فراوانی هم انجام شده است.[35] لیکن امروز مسئولیت ما از هر زمانی بیشتر است، باید از همه ابزارهای هنری، سایت ‌ها، ماهواره ‌ها و... استفاده کرد.[36]

* دولت و ضرورت اجتناب از جدال سیاسی

بی شک دشمنان داخلی و خارجی به دنبال آلوده کردن فضای سیاسی کشور و به دست آوردن منافع خود هستند؛ لذا باید احتیاط کرد و از جدال سیاسی، که کشور را ناآرام کند، پرهیز کرد. زیرا امروز مشکل مردم، مسایل سیاسی نیست و مسئولان باید اقتصاد، معیشت و اخلاق جامعه را سامان دهند و این خصومت ها را کنار بگذارند.[37]

گاهی در ارائه بحث ها، دلایل محکم و متقن به میان می آید و طرفین بدنبال رسیدن و روشن شدن حقیقت هستند که این گونه مراء[38] و بحث در اسلام صحیح است.[39]لیکن گاهی در بحث، دلایل محکم و متقن است، ولی طرفین به دنبال به کرسی نشاندن حرف خود، رسواکردن دیگری، به وجود آوردن مشکلات و آبروریزی هستند، که این شیوه در شرع نکوهش شده است.[40] حال آنکه مشکلات اقتصادی، اخلاقی و علمی، کشور را فرا گرفته و مسئولان باید از بحث های بی ثمر سیاسی بپرهیزند.[41]

لذا کسانی که در این بحث های سیاسی، با کبر و غرور به دنبال غلبه بر دیگری، دشمنی و عداوت هستند، هرچند حرفشان حق باشد هرگز ایمانشان کامل نخواهد شد و از خدا دورتر می شوند.[42]بلکه دامنه این بحث ها جامعه را به سمت هلاکت سوق خواهد داد.[43]

* محرومیت زدایی و لزوم حمایت دولت از اقشار آسیب پذیر

در نگاه اسلام هيچ كس نبايد از تأمين نيازهاى اساسى و حياتى چون: غذا، مسكن، پوشاك و امنيت محروم باشد. لذا چنانچه تعدادى از افراد جامعه توانايى تأمين نيازهاى خود را نداشته باشند در قدم اول بر متمكنان و سپس بر دولت اسلامى است كه آن سطح حداقلى را تأمين كند.[44]

همچنين هزينه هايى كه براى آموزش و پرورش، حفظ نظم و امنيت اجتماعى، دفاع در مقابل دشمنان، مبارزه با انواع بيمارى هاى خطرناك، ايجاد اشتغالات ضرورى، و رفع نيازهاى محرومان مى شود، از مصارف ضرورى شمرده شده و براى جامعه اجتناب ناپذير است و بر حكومت اسلامى است كه به تأمين هزينه هاى اين گونه امور اهتمام جدى داشته باشد.[45]

لذا دولت اسلامی باید در قبال همه احساس مسئولیت داشته باشد و در رسیدگی به امور مردم به ‌ویژه در مناطق محروم کوتاهی نکند.[46]بلکه باید با راه ‌اندازی معاونت ویژه ‌ای، مشکلات مردم در مناطق محروم مورد بررسی قرار گیرد، چراکه همه ما مسئول هستیم.[47]

بی شک تورم ثروت مندان را ثروت مند تر و اقشار کم درآمد را نیازمند تر می کند.[48] از سوی دیگر مردم مدام به ما مراجعه می کنند که اخیرا موجی از تورم در جامعه پیدا شده است و آن هم به خاطر بالا رفتن قیمت حامل های انرژی و دیگر اقلام مصرفی از سوی دولت است.[49] دولت باید توجه ویژه داشته باشد که اگر قرار است شاهد افزایش قیمت در جامعه باشیم، باید با شیب ملایم صورت گیرد تا مردم دچار مشکلات حاصل از فشار گرانی ‌ها نشوند.[50]

جای بسی تأسف است که مشکل گرانی اکثراً از مصوبات خود دولت سرچشمه می گیرد و مسئولان اجرایی باید مبارزه با گرانی را از خود شروع کنند، آن ها وظیفه دارند در حل مشکلات مردم بیش از پیش تلاش کنند.[51]

 تأسف آور است که بار تورم بر دوش کارمند و کارگری است که حقوق ثابت دارد نه ثروتمندان. دولت فکری به حال گرانی ها بکند، یارانه این افراد باید افزایش یابد.[52] دولت اجازه ندهد اقشار کم درآمد زیر چرخ های تورم له شوند[53]، هم چنین دولت به فکر جوانان بیکار، حل گرانی و اشتغال و معضل ازدواج جوانان باشد و به گونه ای نباشد که بار تورم روی دوش اقشار ضعیف و کم درآمد باشد.[54]

ضروری است مسئولان برای حل مشکل گرانی مطالعه همه جانبه داشته باشند تا اقشار آسیب پذیر بیش از این آسیب نبینند؛ این که تنها عده کمی برای این مسائل فکر و برنامه ریزی کنند درست نیست، امیدواریم دولت و مجلس و دیگر افراد دست به دست هم دهند و قشر نیازمند را از زیر بار تورم نجات دهند؛ ما هم برای موفقیت شان دعا می کنیم. ما این مسائل را بیان می کنیم تا ان شاءالله عمل کنند[55]

* لزوم حمایت دولت از بخش خصوصی

بدیهی است حكومت نبايد امر اقتصاد را به دست گيرد، بلكه بهترين راه آن است كه آن را به بخش خصوصى واگذار كند؛ ولى با اين حال نبايد جهات حمايتى و هدايتى را از آنها دريغ دارد، زيرا غالبا بدون حمايت و هدايت حكومت به مشكلات زيادى برخورد مى كنند كه دامنه آن عموم مردم را دربر مى گيرد. به همين دليل اقتصاددان هاى آگاه در دنياى امروز به همين امر توصيه مى كنند كه دولت بى آنكه خود تاجر و صنعتگر باشد بايد از آنها حمايت كند و در موارد لازم نظارت و هدايت آنها را نيز به عهده بگيرد و اين كار نقش مهمى در موفقيت تجارت و صنعت خواهد داشت.[56]

البته ما نمى گوئيم که دست بخش خصوصى آن چنان آزاد شود كه به استثمار و دو قطبى شدن جامعه منجر گردد، بلكه مى گوئيم در عين نظارت دقيق دولت بر اين بخش، بايد رابطه كار بيشتر، مديريت بهتر، و ابتكار فزون تر، را با درآمد زيادتر، هميشه در نظر داشت، و به مقتصاى «ان ليس للانسان الا ما سعى و ان سعيه سوف يرى» نتيجه سعى بيشتر او را (به طرز عادلانه اى) در اختيار او گذارد.[57]

متأسفانه فرهنگی در دولت ها حاکم است که نباید چیزی را از دست بدهند، دولت خیال می کند عظمتش بر این است که همه امور را در دست داشته باشد در حالی که این فرهنگ دولتی باید اصلاح شود.[58]

گاهی شنیده می شود  5 درصد از سهام بخشی را به بورس دادند، با شنیدن این خبر این گونه انسان برداشت می کند که دولت از روی اجبار و اکراه بخشی را به مردم واگذار کرده است و افراد صاحب نظر اقتصادی در جامعه باید مسائل را به دولت بگویند.[59]

لذا باید گفت؛ دولت چوب لای چرخ سرمایه گذاران سالم بخش خصوصی نگذارد[60]بلکه هر دوطرف باید با هم همکاری کنند تا رونق اقتصادی شکل بگیرد.[61]

* ضرورت نظارت دولت بر سلامت مردم

بی شک دولت باید برای حفظ سلامت مردم و تأمين مواد غذايى سالم و ساير نيازمندي ها، برنامه ريزى و مديريت لازم را اتخاذ نماید.[62]

متأسفانه نظارت ‌های کنونی که بر مواد غذایی وجود دارد، مناسب نبوده و سبب زیاد شدن بسیاری از امراض و  بیماری ‌ها شده است؛ دولت باید به جد این مسأله را دنبال کرده و نظارت دقیقی بر مراحل تولید تا فروش مواد غذایی داشته باشد.[63]زیرا مشکل سلامت مواد غذایی بدون نظارت دقیق دولت حل نشدنی است.[64]

از یک سو جامعه ما هزینه ‌های زیادی برای عدم سلامت مواد غذایی می ‌پردازد و این سرچشمه ‌های مختلفی دارد که یکی از این عوامل منفعت طلبی تولیدکنندگان و فروشندگان مواد غذایی است . [65] برخی برای درآمد بیشتر خود، مواد بی خاصیت و مضری همچون روغن پالم را در مواد غذایی به کار می ‌برند و به هیچ وجه به فکر سلامت مردم نیستند؛ این در حالی است که اسلام اجازه چنین چیزی را نمی ‌دهد و کسی که اسباب بیماری ‌های گوناگون را فراهم می ‌کند، ضامن افراد ضرر دیده خواهد بود.[66]

از سوی دیگر مردم به دنبال مواد غذایی می ‌روند که برای آن ‌ها لذت بخش است که این مسأله در بسیاری از مواقع سلامت غذایی را به حاشیه می ‌برد.[67] تقلیدهای کورکورانه، بسیاری از مردم از غذاهایی با عنوان غربی که ارزش غذایی چندانی هم ندارد و ترجیح آن بر مواد خوراکی سالم از جمله آسیب های کلیدی در سلامت مردم است.[68]حال آنکه دولت باید در راستای سلامت جامعه، دلسوزانه مردم را آموزش دهد تا با خوردن غذاهای چرب، پرنمک، سرخ کردنی و امثال این موارد، اسباب بیماری ‌ها، پیری زودرس و مشکلات عدیده را در خود به وجود نیاورند.[69] هم چنین دولت باید  نسبت به کشاورزان، دامداران، تولید کنندگان و فروشندگان مواد غذایی نظارتی دقیق‌تر داشته باشد.[70]اینگونه است که طرح امنیت و سلامت غذایی از مزرعه تا سفره باید به عنوان یکی از مهم ‌ترین مسائل اجتماعی مورد توجه قرار گیرد.[71]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت هیچ کس معصوم نیست و انسان جائزالخطاست؛ بنابراین، دولتمردان با دلایل واهی، خطای خود را توجیه نکنند و لجاجت نورزند.[72] اگر مرتکب خطا و اشتباهی می شوند، آن را پذیرفته و سعی در جبران آن داشته باشند و از تاریخ و داستان های قرآن درس عبرت بگیرند و زمینه رضایت و بخشش خداوند را فراهم کنند.[73]

زیرا مردم از دولتی که اشکالات خود را متوجه احزاب، گروه ‌ها و دیگران کرده و مشکلات را توجیه کند و مسئولیت آن را نپذیرد فاصله می‌ گیرند،[74] لذا نباید معایب و مشکلات را متوجه به دیگران قرار داد،[75] بلکه مسئولان در کنار نقاط قوت باید نقاط ضعف را هم قبول کنند، در غیر این صورت در مردم نارضایتی عمومی ایجاد خواهد شد.[76]

تأکید می کنم دولت محترم نباید از انتقادهای سازنده ناراحت شود؛[77]چراکه اگر نقد نباشد اشتباهات تکرار خواهد شد.[78] البته انتقاد سازنده تلخ است لیکن  باید تلخی آن را تحمل کرد و پذیرفت.[79] زیرا مشکلاتی هست که باید تدریجا حل شود و مهم این است امیدی که برای مردم پیدا شده چه در مسائل اقتصادی، چه در مسائل خارجی و چه در مسائل فرهنگی و اجتماعی روز به روز شکوفاتر شود.[80]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir

پاورقی:

[1]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛19/6/1393.

[2]«دوله» به معناى «انتقال از جايى به جاى ديگر» است.( پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص89).

[3]پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص89.

[4]استفتاءات جديد ؛ ج 2 ؛ ص241.

[5]پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 9 ؛ ص71.

[6]همان ؛ ج 2 ؛ ص441.

[7]دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص339.

[8]استفتاءات جديد ؛ ج 3 ؛ ص546.

[9]پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص441.

[10]همان؛ص442.

[11]استفتاءات جديد ؛ ج 3 ؛ ص546.

[12]سورۀ توبه؛ آيه 71.

[13] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص306.

[14]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛حرم مطهر حضرت امام خمینی(ره)؛.24/6/1390.

[15]همان.

[16]همان.

[17]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از روزنامه نگاران و سردبیران روزنامه های کویت؛19/6/.1390

[18]افق حوزه؛ 18 /6/1388؛شماره 239؛ اخبار حوزه.

[19]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛19/6/1393.

[20]افق حوزه؛ 18 /6/1388؛شماره 239؛ اخبار حوزه.

[21]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛6/7/1390.

[22]همان.

[23]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس سازمان تبلیغات اسلامی؛3/11/1392.

[24]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛19/6/1393.

[25]همان.

[26]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار دبیر کل و اعضای شورای مرکزی حزب مؤتلفه اسلامی؛ 19/1/1392.

[27]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛صحن جامع رضوی2/6/1392.

[28]همان.

[29]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛19/6/1393.

[30]همان.

[31]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار دبیر کل و اعضای شورای مرکزی حزب مؤتلفه اسلامی؛ 19/1/1392.

[32]مشكات هدايت ؛ ص219.

[33]افق حوزه؛ 12/11/1392؛ شماره 383؛ خبرهای گوناگون ایران.

[34]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار دبیر کل و اعضای شورای مرکزی حزب مؤتلفه اسلامی؛ 19/1/1392.

[35]بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم‌شیرازی در دیدار رئیس سازمان تبلیغات اسلامی؛3/11/1392.

[36]همان.

[37]افق حوزه؛ 18 /6/ 1388؛ شماره 239؛ اخبار حوزه.

[38]«گفتگو كردن در چيزى است كه در آن« مريه» (شك) وجود دارد.( تفسير نمونه ؛ ج 20 ؛ ص21).

[39]افق حوزه؛ 18 /6/ 1388؛ شماره 239؛ اخبار حوزه.

[40]همان.

[41]همان.

[42]همان.

[43]همان.

[44]دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص347.

[45]همان.

[46]افق حوزه؛ 21/12/1391؛شماره360.

[47]همان.

[48]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/1/1393.

[49]همان.

[50] افق حوزه؛ 12/11/1392؛ شماره 383؛ خبرهای گوناگون ایران.

[51] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با اصناف و هیئت رئیسه مجامع امور صنفی قم؛9/4/1382.

[52]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/1/1393.

[53]همان.

[54]همان.

[55]همان.

[56]پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 11 ؛ ص51.

[57]خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص57.

[58]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با اعضای اتاق بازرگانی کشور؛6/2/1393.

[59]همان.

[60]همان.

[61]همان.

[62]پيام قرآن ؛ ج 10 ؛ ص18.

[63]بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار دست اندرکاران هفته سلامت؛1/2/1394.

[64]همان.

[65]همان.

[66]همان.

[67]همان.

[68]همان.

[69]همان.

[70]همان.

[71]همان.

[72]افق حوزه؛ 18/6/ 1388؛ شماره 239؛ اخبار حوزه.

[73]همان.

[74]بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم‌شیرازی ؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛12/7/1391.

[75]همان.

[76]همان.

[77]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با رییس مجلس شورای اسلامی؛ 9/6/1393.

[78]همان.

[79]همان.

[80]افق حوزه؛ 12/11/1392؛ شماره 383؛ خبرهای گوناگون ایران.

/1102101305