شنبه های قرآنی/ چینش آیات قرآن توسط چه کسی صورت گرفته است؟
در میان موضوعات مختلفی که در مورد قرآن مطرح است؛ مسئله تنظیم آیات قرآن، از مسائلی است که در فهم قرآن مجید بسیار تأثیرگذار است؛ به گونه‌ای که برای فهمیدن آیه از قرآن باید سیاق[۱] آیات قبل و بعد آن مورد توجه قرار گیرد. به همین خاطر اساتید علوم قرآنی، تلاش کرده‌اند به این سوال پاسخ دهند که چینش آیات قرآن، توسط چه کسی انجام شده است؟ زیرا اگر ترتیب آیات قرآن به دستور رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) باشد، در این صورت سیاق آیات، می‌تواند پاسخ‌گوی سوالاتی باشد که در مورد آن آیات مطرح است؛ ولی اگر این چینش به وسیله شخص دیگری انجام شده باشد، در این صورت بین آیات قرآن ارتباطی وجود نخواهد داشت، در نتیجه نمی‌توان از سیاق آیات استفاده کرد.
غالب اندیشمندان علوم قرآنی ــ حتی می‌توان گفت تمام آنان ــ به این نکته تأکید داشته‌اند[۲] که ترکیب آیات توقیفی است و از سوی رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) انجام شده است، و برای اثبات نظر خویش به آیات و روایات متعددی دلیل آورده‌اند، که در ادامه به برخی از این ادله اشاره می‌کنیم.
دلیل قرآنی: از آیات تحدی قرآن این‌گونه فهمیده می‌شود که سوره‌های قرآن، در زمان رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) جمع‌آوری شده است و الا معنا نداشت که خدای متعال، مشرکین را به آوردن سوره‌ای مانند سوره‌های قرآن دعوت کند، و به ایشان بفرماید که «قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ [هود/۱۳] شما اگر راست مى گوئید به کمک هر کسى که مى توانید ده سوره مثل قرآن را بسازید، و به خدا افتراء و نسبت دهید.»[۳]
دلیل روایی: از بعضی روایات این‌گونه فهمیده می‌شود که رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بعد از نزول آیات، محل آن را در میان دیگر آیات مشخص می‌کردند. از این‌رو از محدثین و تاریخ‌نگاران متعددی نقل شده است که می‌گویند: «هر گاه بر پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) آیه و سوره اىنازل مى شد، مى فرمودند که آنها را بنویسید و درباره آیه هاى پراکنده مى فرمودند که این آیه را در فلان سوره قرار دهید.»[۴] و یا عثمان بن ابى العاص می‌گوید: «در خدمت رسول اکرم(صلّى‌اللّه‌علیه‌وآله) بودم که ناگاه آن حضرت دیده خود را بالا برد و پس از اندکى باز به حال اول بازگشت و فرمود: جبرئیل به نزدم آمد و امر کرد که این آیه را در این قسمت از این سوره قرار دهم.»[۵]
در برخی دیگر از روایات، به این نکته اشاره شده که رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به صحابه خویش سفارش می‌کرده‌اند تا قسمتی از یک سوره را قرائت کنند، و این نکته به خوبی از این حقیقت حکایت دارد که محل آیات در این سوره‌ها مشخص بوده است. به عنوان نمونه پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند: «کسى که ده آیه از اول سوره کهف را حفظ کند، از شرّ دجّال در امان مى ماند.»[۶] و یا در روایت دیگر از ایشان این‌گونه نقل شده است که فرمودند: «هر کس که آخر سوره حشر را قرائت کند و در آن شب یا در آن روز بمیرد، لغزش هاى اعمالش پوشانده مى شود.»[۷]
پس با توجه به دلایل متعددی که وجود دارد می‌توان گفت که چینش و محل آیات در هر سوره‌ای به دستور رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) انجام شده است.[۸]
_____________________________________________
پی‌نوشت
[۱]. در اصطلاح علوم قرآنی «سیاق» به اسلوب سخن، طرز جمله بندی عبارات، و نظم خاص کلام و یا روند کلی سخن، گفته می‌شود.
[۲]. ترجمه الاتقان فى علوم القرآن، سیوطى، جلال الدین، ترجمه، حائرى قزوینى، سید مهدى، ناشر: امیر کبیر،سال چاپ: ۱۳۸۰، ج۱، ص،۲۰۹؛ البرهان فی علوم القرآن، الزرکشى، محمد بن عبد الله، ناشر: دار المعرفه، سال چاپ: ۱۴۱۰ / ۱۹۹۰، ج۱، ص ۳۵۳.
[۳]. نسیم اندیشه دفتر دوم، جوادی آملی، عبد الله، ناشر: اسراء، سال چاپ:۸۵، ص۱۳۸.
[۴]. البرهان فی علوم القرآن، الزرکشى،ج۱، ص: ۳۵۳.
[۵]. ترجمه الاتقان فى علوم القرآن، ج۱، ص: ۲۱۰.
[۶]. ترجمه الاتقان فى علوم القرآن، ج۱، ص: ۲۱۱.
[۷]. بحار الانوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، ناشر: دار إحیاء التراث العربی، سال چاپ: ۱۴۰۳ ق، ج ۹۲، ص ۳۰۹.
[۸]. در پایان لازم است به این نکته توجه شود که این بحث برای آن گروهی از اندیشمندان که جمع‌آوری و تدوین قرآن را در دوران زندگی پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌دانند هیچ‌گاه مطرح نمی‌شود. زیرا بنا بر دلایلی که دارند، نه تنها محل آیات بلکه محل سوره‌ها و چیدمان امروزی آن را نیز از رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌دانند، که برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به «جمع آوری قرآن توسط رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله)»، «قرآن شاهد جمع آوری قرآن»، «عقل و جمع آوری قرآن».