وکلای امام حسن عسکری(ع) در ایران

بر اساس شواهد و مستندات تاریخی، پیدایش و آغاز به کار نهاد وکالت را باید از دوران امامت امام صادق (علیه السلام) دانست. بدین گونه که برخی از اصحاب و یاران ائمه اطهار (علیهم السلام) با ویژگی‌های خاص، به عنوان نماینده یا وکیل از جانب آنان انتخاب می‌شدند و در مناطق و سرزمین‌های مختلفی که شیعیان حضور داشتند، به وکالت از جانب ائمه به وظایف خاص خود عمل می‌کردند.

بدین جهت باید امام صادق (علیه السلام) را مؤسس و نخستین امامی دانست که تشکیلاتی با نام نهاد وکالت را پایه‌ریزی کرد و بعد‌ها توسط سایر امامان گسترش یافت و توانست نقش عظیمی و بسیار مهم و کارگشا در حفظ و انسجام جامعه شیعی ایفا نماید. به طوری که در عصر غیبت صغری این تشکیلات به اوج اهمیت و گسترش خود رسید و توانست به خوبی جامعه شیعی را هدایت و راهبری نماید.

اگر چه بنابر گزارش‌های موجود برای امام صادق (علیه السلام) وکلای زیادی گفته نشده است، اما این مطلب با توجه به اینکه این عصر نقطه شروع برای فعالیت وکلا بوده، کاملاً طبیعی می‌نماید، چرا که با گذشت زمان بود که فعالیت این نهاد گسترش یافت. به طوری که با گذشت زمان و قدرت یافتن این نهاد به تعداد وکلای ائمه اطهار (علیهم السلام) نیز اضافه می‌شد، تا اینکه در عصر غیبت صغری، آنچه توسط امام صادق (علیه السلام) پایه ریزی و تاسیس شده بود، به خوبی نتیجه داد و وکلای امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) در نواحی مختلف شیعه نشین به بهترین شکل واسطه ارتباطی میان شیعیان و نواب اربعه و امام را فراهم می‌‌کردند.

وکلای امامان در همه مناطقی که شیعیان ساکن بودند، حضور داشته و مشغول فعالیت بودند که در این میان ایران به خاطر وجود مناطق مختلف شیعه نشین و عشق و ارادتی که ایرانیان نسبت به اهل بیت داشتند نسبت به دیگر مناطق بیشتر مورد توجه بود. چنانکه شهر‌ها و مناطقی از ایران که طبق شواهد تاریخی، فعالیت وکلا در آن مناطق اثبات شده و یا مرتبط با سازمان وکالت بودند از این قرار است: قم، آوه، ری، قزوین، همدان، آذربایجان، اهواز، نواحی مختلف خراسان و ماوراءالنهر همچون: سبزوار، نیشابور، مرو، کابل، سمرقند، کش، بخارا و برخی از دیگر مناطق شیعه نشین ایران.

درباره اصحاب و وکلای ایرانی ائمه اطهار (علیهم السلام) باید گفت ایرانیان که روح حقیقی و معنادار اسلام را در اهل بیت (علیهم السلام) یافته بودند و طعم شیرین رفتار حکومت عدل علوی را دیده بودند در جهت تحقق عدالتِ اجتماعی اصیل و مورد نظر اسلام به دامان پر از مهر خاندان پیامبر چنگ زده و راه حقیقت و مکتب نجات بخش را در ائمه اطهار (علیهم السلام) یافتند و با مشاهده سجایای اخلاقی، علمی، دینی، سادگی و بی‌آلایشی اهل بیت (علیهم السلام) و شیعیان حقیقی آن‌ها به مکتب تشیّع گرایش پیدا کردند و به تدریج در زمره اصحاب و یاران ائمه اطهار (علیهم السلام) قرار گرفتند. به طوری که به مرور زمان بر تعداد آن‌ها افزوده می‌شد و هر روز بیش از پیش شیعیان ایرانی در مکتب اهل بیت دیده می‌شدند.

پس از شهادت امام هادی (علیه السلام) و به امامت رسیدن امام حسن عسکری (علیه السلام) نظام وکالتی همچنان به فعالیت خود ادامه داد و با توجه به گسترش و پراکندگی شیعیان در شهرهای گوناگون ایران، به خصوص مناطقی همچون نیشابور، بیهق، کاشان، ری و قم ارتباط منظم و دقیقی مورد نیاز بود، تا خیل عظیم شیعیان ایرانی، رهبری و هدایت شوند.

از این رو لازم بود که امام حسن عسکری افراد مورد موثق خود در شهرهای مختلف را برای نمایندگی و وکالت از سوی خود انتخاب کند. انتخاب افراد برای فعالیت در نهاد وکالت تنها از سوی خود امام حسن عسکری (ع) صورت می‌گرفت و دقت حضرت در این زمینه نشان از حساسیت این موضوع دارد. البته باید به این نکته هم توجه داشت که وکلا همیشه و در هر زمانی نمی‌توانستند حضورا خدمت امام (ع) برسند. چنانکه به گواهی تاریخ در دوره‌های امام جواد و امامیین عسکریین (علیهم السلام) یا در عصر غیبت صغری این امکان بسیار محدود بود. البته در همین زمان‌ها نیز این امکان به صورت کلی منتفی نبود. چنانکه در روایات اشاره شده که شیعیانی از خراسان خدمت امام جواد (علیه السلام) مشرف شده‌اند، یا گروهی از شیعیان ری به محضر آن حضرت شرفیاب شدند.

از میان اصحاب و وکلای مورد وثوق امام حسن عسکری برخی ایرانی بودند. از اینرو امکان حضور شیعیان و اصحاب ایرانی نه تنها در نزد امام عسکری (ع) حتی در عصر غیبت صغری نیز به صورت محدود وجود داشت که در روایات زیادی به این مطلب تصریح شده است. در روایتی آمده است پس از شهادت امام عسکرى (علیه السلام) گروهى از شیعیان قم و دیگر نقاط ایران اموالى را براى امام یازدهم، به سامرا می‌برند، وقتى خبر رحلت امام را می‌شنوند. گروهى جعفر کذاب را به عنوان جانشین امام عسکرى (علیه السلام) معرفى می‌کنند، اما چون او از عهده پرسش‌های هیئت قمى بر نمی‌آید، آنان نیز از تحویل اموال خودداری می‌کنند و در ‌‌نهایت با فرستاده امام مهدى (عجل الله تعالى فرجه) مواجه شده و به آن حضرت رهنمون می‌شوند.

عده‌ای دیگر از ایرانیان نیز از فرصت فراهم آمده در موسم حج بهره برده و در آنجا به خدمت امام معصوم (علیه السلام) مشرف می‌شدند. به علت وسعت مناطق شیعی نشین در این عصر، نمایندگان و وکلای متعددی از جانب امام عسکری (علیه السلام) در مناطق مختلف حضور داشتند که برخی از آن‌ها مانند؛ احمد بن اسحاق قمی اشعری علاوه بر امام حسن عسکری (علیه السلام) با سایر امامان نیز در ارتباط بوده و از جانب آن‌ها نیز وکالت داشته است. امام عسکری (علیه السلام) در مجموع ۲۱ نماینده و وکیل در شهرهای ایران داشته که برخی از آن‌ها از جمله ابراهیم بن عبده نیشابوری؛ احمد بن اسحاق رازی، احمد بن اسحاق اشعری قمی، قاسم بن علاء آذربایجانى‏؛ حسین بن نصر قمى‏؛ محمد بن صالح همدانى و‏ محمد بن احمد بن جعفر قمى ایرانی بودند.

احمدبن اسحاق قمی اشعری از وکلای خاص امام بود که علاوه بر امام حسن عسکری (ع) با دیگر امامان معصوم (ع) نیز همنشین بوده است و از یاران راستین امام جواد (ع)، امام هادی (ع) به شمار می‌آید. او محدثی جلیل القدر، فقیهی پرهیزکار و نماینده و مورد اعتماد امام حسن عسکری (ع) در شهر قم بود و بار‌ها برای تحصیل دانش و کسب فیض از محضر ائمه هدی (ع) به سامرا و حجاز مسافرت نمود که در کتب رجالی نیز از او با عنوان «کان وافد القمیین» یاد شده است و امام حسن عسکری (ع) به خاطر مقام والای وی نزد خداوند و ائمه اطهار (ع)، فرزند بزرگوارش حضرت حجت (عج) را به وی معرفی نمود.

وکلای ایرانی امام حسن عسکری (ع) وظیفه داشتند تا وجوه شرعی را از شیعیان دریافت و تحویل حضرت دهند؛ از طریق نامه نگاری ارتباط بین یاران و حضرت را برقرار نگاه دارند، حضورا جهت دریافت برخی فرامین سری حضورا به ملاقات حضرت برسند. نقش علمی و ارشادی وکلای حضرت برای شیعیان خصوصاً در هنگام انتقال امامت به امامان بعدی و آماده سازی آن‌ها برای عصر غیبت؛ نقش سیاسی و مبارزاتی بر ضد حاکمیت؛ نقش اجتماعی و خدماتی نسبت به ائمه اطهار (علیهم السلام) و شیعیان، از طرق مختلف؛ نقش مبارزاتی بر ضد منحرفان و مدعیان دروغین وکالت... را به بهترین نحو ممکن انجام دهند.

با نگاهی به تعداد ۲۱ وکیل دوران امامت امام عسکری (علیه السلام) و مقایسه آن با تعداد شش وکیل امام صادق (علیه السلام) می‌توان به میزان گستردگی نهاد وکالت در این دوران پی برد. نهادی که در زمینه سازی و رهبری و هدایت شیعیان در عصر غیبت صغری کمک زیادی کرد به طوری که تعداد وکلای امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) در این عصر به ۴۵ نفر رسید.