نگاهی به کتاب «ادب الهی؛ حیا موهبتی الهی»

وارث: حیا یکی از کلیدی‌ترین جنود عقل است که از جانب خداوند حکیم و مهربان به بشر هدیه شده و در فطرت انسان نهاده شده است. ملکه‌ای که تضعیف آن علاوه بر افول انسانیت در آحاد بشر، انحطاط فرهنگی و اخلاقی جوامع را نیز درپی دارد.

مرحوم آیت الله آقا مجتبی تهرانی، یکی از برجسته‌ترین اساتید اخلاق معاصر، با پرداختن به این موضوع مهم و کاربردی در زمینه اخلاق فردی و اجتماعی، جلسات متعددی از سلسله دروس اخلاق را به تبیین مفهوم حیا، جایگاه آن و زوایای مختلف فردی و اجتماعی آن اختصاص داده است.

«ادب الهی» عنوان مجموعه‌ای از کتاب‌های ارزنده در زمینه اخلاق است که حاوی متن سلسله جلسات و منبرهای اخلاقی این استاد ارجمند بوده و موضوعات متعددی را شامل شده است. کتاب چهارم از این مجموعه، با عنوان «حیا موهبتی الهی»، مسئله مهم حیا را بر اساس سلسله دروس اخلاق استاد آقامجتبی تهرانی، ارائه کرده است. این کتاب در 424 صفحه، توسط مؤسسه فرهنگی پژوهشی مصابیح الهدی به زیور چاپ آراسته شده و در اختیار علاقه‌مندان به مسائل اخلاقی و دروس اخلاق این عالم ربانی قرار گرفته است.

مرحوم آیت الله تهرانی، در این کتاب، با تمسک به روایات معصومین، حیا را یکی از کلیدی‌ترین قوای تربیتی اخلاق و روح انسان دانسته و همچنین، با نقل روایاتی همچون «القِحَةُ رَأسُ کلِّ شَرٍّ؛ بی‌حیایی، سرآمد هر شر و زشتی است»، وقاحت را که رذیله‌ای اخلاقی در برابر حیا محسوب می‌شود، ریشه تمام معاصی و گناهان توصیف کرده است.

مفهوم حیا و جایگاه آن در اسلام  به طور مبسوط، جذاب و آموزنده در این کتاب بیان شده و پس از روشن شدن جایگاه والای حیا در اسلام و خطرات فردی و اجتماعی بی‌حیایی، انواع حیا، فطری و انسانی بودن آن و زوایای متعدد آن مورد بررسی قرار گرفته است.

استفاده به‌جا، دقیق و عالمانه از آیات شریفه قرآن کریم، روایات نورانی اهل‌بیت و حکایات متعدد و عبرت‌آموز در این کتاب علاوه بر غنای علمی آن، جذابیت خاصی را به متن کتاب بخشیده است.

یکی از مهم‌ترین امتیازات این کتاب، نگاه امروزی و آسیب‌شناسانه استاد تهرانی به موضوع حیاست؛ زیرا مراجعات جوانان به ایشان و طلب مشورت و راهکار جهت رهایی از معضلات و موانع متعدد اخلاقی و اجتماعی عصر حاضر و ارتباط مستمر این استاد اخلاق با جوانان، باعث شده است که ایشان با نگاهی گسترده و همگام با مسائل و مشکلات روز، موضوعات اخلاقی و دینی را برای مخاطبان خویش بیان کند.

کتاب مذکور حاوی 25 جلسه از دروس اخلاق آیت الله مجتبی تهرانی است که در ابتدای هر جلسه نیز خلاصه‌ای از مطالب جلسه گذشته بیان شده و در انتهای اغلب جلسات نیز ذکر توسلی به ساحت مقدس اهل‌بیت:‌شده است.

در این کتاب علاوه بر بیان زوایای مختلف حیا، تقسیمات متعدد حیا نیز ارائه شده است. در یکی از این تقسیمات، دو نوع حیای ممدوح و مذموم (حیای بی‌جا و به‌جا) معرفی شده و آثار سوء حیای بی‌جا بیان شده و همچنین سه مورد از موارد مبتلابه در حیای نکوهش شده و بی‌جا بدین ترتیب بیان شده است: 1) شرم از پرسیدن و آموختن، 2) شرم از گفتن «نمی‌دانم»، 3) شرم از ابراز حق.

حیای از مخلوق (حیا از سایر انسان‌ها)، حیای از خالق و حیای از نفس، تقسیم دیگری در باب حیا محسوب می‌شود که در این کتاب به طور مفصل مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است. آیت الله تهرانی، در این کتاب، حیای از خداوند را با ارزش‌ترین حیا دانسته و آورده است: «آنچه از نظر مکتبی، دارای اجر و پاداش اخروی است و با ارزش‌ترین حیا محسوب می‌شود، حیای من الله تعالی است. ...آنجایی که حیا از نفس باشد خوب است؛ اما از نظر انسانی و نه الهی. آنجایی که حیا از مردم باشد خوب است؛ اما از نظر مردمی نه الهی. مردم می‌گویند آدم با حیایی است. اما آنجایی که ترک عمل زشت، مستند به حیای من الله باشد... روایتی از پیامبر اکرم9 است که می‌فرماید: قال رسوالله9: رَحِمَ الله عَبداً استَحیا مِن رَبِّه؛ رحمت خدا بر کسی باد که از خدا حیا کند.»

آیت الله تهرانی، به تناسب موضوع حیا موضوعات مهم دیگری نیز مانند تربیت فرزند با محوریت تقویت حیا، حیا در نهی از منکر، حیا در محیط رفاقتی و حیا در محیط زناشویی را در این کتاب ذکر کرده است.

عوامل تقویت حیا، آثار مادی و معنوی حیا، عوامل ترویج بی‌حیایی در جامعه و راه علاج آن از جمله موضوعاتی مهمی است که ذیل مبحث حیا در این کتاب وارد شده و مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است.

تنها نقطه ضعف کتاب، وجود برخی مباحث به صورت تکراری در خلال مطالب کتاب است؛ زیرا این کتاب حاصل دو دوره از جلسات استاد تهرانی در مورد حیا بوده و برخی از مطالب در فصول ابتدایی و انتهایی کتاب، تکرار شده است.