آشنایی با شخصیت حقیقی انسان در پرتو نیایش با پروردگار/ پیوند عرفه و غدیر

وارث: آیت‌الله محمدباقر تحریری تولیت حوزه علمیه مروی  به بررسی اهمیت دعا و روز عرفه پرداخت. وی که به مدت هشت سال به شرح دعای عرفه امام حسین(ع) پرداخته، در خصوص نقش دعا در پیمودن مسیر اکمال نفس و رسیدن به حقیقت عبودیت اظهار کرد: باید دید ماهیت دعا چیست و ارتباطش با کمال انسان چگونه است. دعا به معنای خواندن است. وقتی ما کسی را می‌‌خوانیم با دو وجه او را می‌خوانیم: یکی اینکه با اوصاف و کمالاتش او را می‌خوانیم. دوم اینکه او را صدا می‌کنیم برای رفع حوائجمان. این معنا که برای دعا گفته شد در واقع یک اظهار خضوعی را در بردارد.

استاد اخلاق حوزه علمیه افزود: چون رابطه وجودی موجودات خصوصا انسان با خدای متعال، رابطه افاضه و فیض‌گیرندگی است، از این جهت همه موجودات که از ابتدا ایجاد می‌شوند تا نهایت مرحله‌ای که می‌پیمایند،‌ در هر درجه‌ای که باشند، فطرتاً خواننده خدا هستند؛ یعنی به این معنا که فطرتا با تمام وجود اعلام می‌کنند ما از خودمان شئون و کمالات وجودی نداریم و هرچه داریم از ذات اقدس الهی است که او کمال بالذات است و همواره در مقام افاضه کمالات است. از این جهت، لازمه دعا، سوال کردن است.

وی ادامه داد: قرآن کریم از یک طرف می‌فرماید: «يَسْأَلُهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ؛ هر كه در آسمان‌ها و زمين است از او درخواست مى‌كند هر زمان او در كارى است (سوره ۵۵ آیه ۲۹).» هرموجودی که در آسمان و زمین است از خداوند سوال می‌کند. این سوال، سوال وجودی است. موجود فقیر که از جانب افاضه‌کننده، افاضه می‌شود، ذاتا این افاضه حاوی سوال است. منتهی خدای متعال به خاطر اینکه فیّاض مطلق است، لطفش ایجاب می‌کند که نسبت به انسان یک فیوضات بیشتری داشته باشد و انسان را به یک مرتبه خاصی از وجود ایجاد کرده و برای او یک کمال مطلوبی در نظر بگیرد.

تولیت مدرسه مروی اضافه کرد: لذا در خصوص انسان فرموده است: «وَآتَاكُمْ مِنْ كُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ؛ و از هر چه از او خواستيد به شما عطا كرد (سوره ۱۴ آیه ۳۴).» سوال دو جور است: یک سوال به زبان فطرت که همه موجودات دارند. یکی سوال به طور خاص که با شعور و درک به نیاز‌های خاص است. با این تعبیر، نسبت به انسان می‌فرماید: «قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ؛ بگو اگر دعاى شما نباشد پروردگارم هيچ اعتنايى به شما نمى‌كند (سوره ۲۵ آیه ۷۷).» یعنی دعا که خواندن خداوند متعال به کمالات گوناگون و بی‌نهایت است، برای تمام موجودات است ولی  برای انسان به طور خاص است.

وی در ادامه گفت: از این جهت مشاهده می‌کنیم وجهه اول دعا که خواندن خداوند به کمالات گوناگون است مقتضای اظهار خضوع وجودی در برابر خداوند متعال است و حقیقت دعا هم همین است. در قرآن کریم از زبان انبیا این معنا آمده است. خداوند، حضرت ابراهیم(ع) را «اوّاه» یعنی بسیار آه کشنده و «دعّاء» معرفی کرده است. انبیا چون در بالاترین درجه معرفت به ذات اقدس الهی هستند از این جهت در هر شانی از شئون زندگی، خداوند را می‌خوانند و او را منشأ تمام کمالات می‌دانند.

آیت‌الله تحریری با اشاره به اینکه دعا آمیخته‌ای از توصیف الهی به کمالات مطلق و اظهار نیازهای انسان است تصریح کرد: در دعاهای ما که از جانب ائمه(ع) رسیده است که بسیار دعاهای عمیقی است می‌بینیم که یک چهره دعا، معرفی خداوند متعال به کمالات گوناگون است. به همین مناسبت برگردیم به بحث دعای عرفه امام حسین(ع). یک قسمت دعای عرفه همین اظهار خضوع‌های گوناگون است که کمالات گوناگون را به خدای متعال نسبت می‌دهیم؛از کمالات مربوط به بدن گرفته که در فرازهای اول دعای عرفه است، تا فیوضات خاص انسان که به سایر موجودات اعطا نکرده مثل مقامات معنوی. یک چهره دیگر دعا تقاضاها است؛ اولیای الهی به ابعاد وجود انسان اشراف دارند و نیازهای گوناگون وجود انسان را می‌دانند، لذا بهترین درخواست و اظهار همان نحوه اظهاراتی است که اولیای الهی داشته‌اند.

وی خاطر نشان کرد: اظهار نیاز محدود به زمان و مکان خاصی نیست؛ ولی چون ما تشتّت فکر داریم و دل‌نگرانی دنیا ما را از توجه به خدای متعال در غفلت قرار داده است، از این نظر برای ما یک زمان و مکان خاصی را معین کرده‌اند. مثلا فرموده‌اند دور هم بنشینیم، رو به قبله بنشینیم، حالات مسئلت و بیچارگی خودمان را تصور بکنیم تا عنایات الهی شامل حال ما بشود. عنایات الهی حقیقتش همین است که انسان یک توجه روحی و واقعی به ذات اقدس الهی پیدا بکند و آن حقیقت خودش را درک بکند. این حقیقت که همواره فقیر است و  به افاضه خدای متعال تکیه می‌کند. دستورات شرع مقدس هم برای همین است که با انجام این کارها درک‌های ما به فعلیت برسد. ماهیت انسان بر دو امر مهم شکل می‌گیرد: یکی آگاهی‌ها در جهت ارتباط ما با خداوند متعال و یکی کشش‌ها و تقاضا و امیال درونی‌ که داریم. کمال انسان در این است که در هر دو جهت با کمال مطلق مرتبط شود. بنابراین دعا یک نقش اساسی در بروز شخصیت واقعی انسان دارد.

آیت‌الله تحریری در ادامه به معانی و معارف بلند دعای عرفه امام حسین(ع) اشاره کرد و توضیح داد: ائمه در غالب دعاها چون نوعا با خدای متعال راز و نیاز داشتند، آن واقعیات را در غالب این الفاظ بیان کرده‌اند. منتهای گاهی آن رابطه قلبی با حضرت حق شدید می‌شود و یک قسمت از دعا دربردارنده همه آن حقایقی وجودی می‌شود که قسمت انتهایی دعای عرفه برآمده از همین منطق است. متأسفانه گاهی این قسمت از دعا با قسمت اول مقایسه می‌شود. البته قسمت اول دعا هم مطالب عمیقی است که اگر تبیین عقلی بشود خیلی معارف دارد. ما قریب ۸ سال دعای عرفه را شرح کردیم. همان قسمت اول دعا حدود ۵ سال طول کشید. منتها باید توجه کرد که همه دعاها از یک دست نیست. باید دعاها را دسته‌بندی کرد، چون قسمت آخر دعای عرفه یک لحن خاصی دارد.

وی افزود: برخی فکر کرده‌اند که این قسمت دعا برای امام حسین(ع) نیست و با قاطعیت، آن را نفی می‌کنند. حالا ممکن است یک قسمتی از دعا را یک عارفی هم خوانده باشد. خب این دلیل نمی‌شود که بگوییم این قسمت از دعا برای امام(ع) نیست. لذا نه می‌توان به طور قطع این قسمت را نفی کرد و نه می‌توان به طور قطع نسبت داد. چراکه سایر دعاها را هم نمی‌توان به طور قطعی یه امام نسبت داد. ما به امید اینکه آنها را امام فرموده می‌خوانیم؛ عالمان ما باید توجه داشته باشند که این سخنان منطبق با منطق عقل و منطبق با مطالب گوناگون رسیده شده از سایر ائمه(ع) و منطبق با معارف توحیدی قرآن است.

استاد حوزه‌های علمیه ادامه داد: ما بعضی دعاها را داریم که در اوج معارف توحیدی است. مثل دعای اول صحیفه سجادیه که معارف بلندی را از حمد الهی بیان می‌کند. همچنین دعای چهل و پنج صحیفه که در روز عرفه بیان شده است و ما نوعا فرصت نمی‌کنیم آن را بخوانیم. این دعا بسیار سنگین است و معارف سنگین توحیدی را بیان می‌کند. اولیای ما با تمام وجود اینها را یافته‌اند و آن یافته‌هایشان را در غالب الفاظی که ما بفهمیم اظهار کرده‌اند. کلاس دعا یک کلاس بسیار بالایی است که بزرگان به آن سفارش می‌کردند.

آیت‌الله تحریری در ادامه به بیان پیوند روز عرفه و روز غدیر اشاره کرد و گفت: اظهار عبودیت و خشوع به درگاه خداوند باید آنطور که شایسته خداوند متعال است باشد. خداوند متعال ما را اینگونه آفریده است که از طریق اسباب و وسائطی، آن کمالات وجودیمان به ظهور برسد. مثلا خداوند میل به گرسنگی را در ما قرار داده است که این میل، به امور و اسبابی مثل گندم و جو  برآورده می‌شود، لذا به اقتضای آن امیالی که در ما قرار داده است، اموری را در عالم قرار داده است که اینها با هم ارتباط تکوینی پیدا می‌کنند.

وی اضافه کرد: برای رسیدن انسان به کمال مطلوب یک وسائلی را سر راه ما قرار داده‌اند. کمال مناسب انسان، تحصیل کمال اختیاری در رابطه با قربت پروردگار است. در این جهت، خداوند متعال یک مقرّبینی که گوی سبقت را در جهت رسیدن به کمال مطلوب از دیگران ربوده‌اند، که انبیا و اولیا باشد را الگوی بشر قرار داده است. اگر انسان بخواهد به آن کمال اختیاری برسد باید از این راه به آن برسد. از این نظر ولایت امیرالمومنین(ع) یک چنین جایگاهی دارد.

مدیر حوزه علمیه معیر افزود: بالاترین درجه قرب را نبی اکرم(ص) و اهل بیت(ع) طی کردند و همه مسیر و ابعاد این مسیر را می‌دانند لذا اینها از نظر علم و عمل الگو هستند. از جهت قرب، جزء بندگان خالص پروردگار به شمار می‌روند. لذا در غدیر این شاخص برای ما معرفی می‌شود که کسانی که در این امت بخواهند به آن هدف اصلی دست پیدا کنند فقط باید از طریق ولایت امیرالمومنین(ع) باشد. بالاترین مرتبه خضوع را نبی اکرم(ص) و اهل بیت(ع) داشتند. ما هم اگر بخواهیم درجات خضوع و قرب را طی کنیم باید از این مسیر حرکت کنیم.

وی در پایان گفت: ما در سوره حمد می‌گوییم: اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ. این صراط مستقیم صراط بندگی خالصانه است که این بندگی را چهار دسته از انسان‌ها به طور قطعی طی کرده‌اند: انبیا، شهدا، صدیقین و صالحین. اگر کسی از اینها تبعیت کند با ایشان همراه هستند: «وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا؛ و كسانى كه از خدا و پيامبر اطاعت كنند در زمره كسانى خواهند بود كه خدا ايشان را گرامى داشته [يعنى] با پيامبران و راستان و شهيدان و شايستگانند و آنان چه نيكو همدمانند (سوره ۴ آیه ۶۹).» در سوره حمد ما روزی چند مرتبه طلب هدایت به صراط مستقیم می‌کنیم. منتهی صراط مستقیم صراط افراد خاص است: صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ. صراط مستقیم، آن نعمت خاص ولایت الهی است که این چهار دسته به این نعمت متنعم شده‌اند. نائل شدن به این نعمت متفرع است به اینکه وسائط فیض را بشناسیم و معتقد باشیم که ما هم به پیمودن این مسیر دعوت شده‌ایم.