توکل؛ تلاش توأم با امید

«انَّمَا الْمُؤمِنُونَ الَّذينَ اذا ذُكِرَاللّهُ وَ جِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ اذا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ اياتُهُ زادَتْهُمْ ايماناً وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ؛ مؤمنان تنها كسانى هستند كه هرگاه نام خدا برده شود دلهايشان بيمناك مى‌گردد و هنگامى كه آيات او بر آن‌ها خوانده مى‌شود ايمانشان فزونى مى‌گيرد و فقط بر پروردگارشان توكل دارند».

یکی از تعالیم اخلاقی قرآن توکل است. منظور از توکل احساس داشتن پشتوانه در زندگی به موجودی بی‌کران و لایزال است. این احساس را فرزند در کودکی به پدر و مادر تجربه کرده است. وقتی پدر و مادر حضور دارند، این کودک به راحتی سخن می‌گوید بازی می‌کند. اما همین که فهمید پدر و مادر او نیستند، ساکت می‌شود. ترس و دلهره او را می‌گیرد. در جهان وسیع و گسترده حیات انسانی، این داستان تنهایی کودک در شکل بزرگتری نمایان می‌شود. به ویژه وقتی که شخص در فشار و هجمه مشکلات و نیازمند پشتیبانی است. زیرا زندگی انسان همراه با فراز و فرود و همواره در فشارها و سختی‌ها است که برای کاستن درد التهاب نیازمند اتکا به جایی و شخصی است. حال اگر کسی بداند که این اتکا به قدرتی است که بی‌کران و نامحدود است، شرایط احساس او متفاوت است. مانند کسی می‌باشد که کاری می‌خواهد شروع کند و قدرتی مافوق او را ترغیب کند انجام بدهد و می‌گوید تو برو من هوای تو را دارم. 

اعتقاد به خداوند و از نتایج عملی توحید اتکای به موجود لایزال و قدیر و حکیم در حیات معنوی است. بنابراین، توکل سپردن کارها به خدا و اعتماد بر لطف او در چنین وضعیتی است، بدیهى است هر قدر وکیل توانایى بیشتر و آگاهى فزون‏تر داشته باشد، شخص موکل احساس آرامش بیشترى مى‌‏کند. 

به همین دلیل واژه توکل و مشتقات آن را در قرآن کریم را تکرار فرموده و ۷۰ مرتبه در ۲۹ سوره و در ۶۱ آیه آمده است. این واژه گاه به صورت امر (توکل کن) و گاه درقالب فعل مضارع (توکل می کنند) و گاه در قالب اسم فاعل (توکل کنندگان) ذکر شده است. این موضوع به صورت لفظ (وکیل) هجده مرتبه ذکر شده که حاکی از اهتمام خداوند به این مسئله است. «توکل‏» از ماده «وکالت‏» به معنى انتخاب وکیل نمودن و اعتماد بر دیگرى کردن است. همچنین بر این اتکا و لزوم آن به وصف ایمانی بیان فرموده است: «وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ».(آل‌عمران: ۱۲۲). «و مؤمنان باید تنها بر خدا توكل كنند. چنانکه نزدیک به همین تعبیر را می‌فرماید: «وَ عَلىَ اللّهِ فَتَوَكَّلُوا انْ كُنْتُمْ مُؤْمِنين» (مائده، ۲۳). بر خدا توكل كنيد اگر ايمان داريد گاه با وصف توکل معنای تشویقی دارد، چون در جای دیگر می‌فرماید: «اِنَّ اللهَ یُحِبُّ المُتَوَکِّلینَ». خداوند توكّل كنندگان را دوست می‌دارد». چرا دوست می‌دارد، چون از اضطراب و دلهره به دور خواهد بود. آرامش لازم را خواهد داشت و به موجودات دون اعتنائی نخواهد داشت. «وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ ». (طلاق: ۳). 

علائم توکل

چه نشانه‌هایی توکل دارد و در چه صورت ما می‌توانیم جزو متوکلین باشیم. به تعبیر دیگر فرق میان آدم متوکل با غیر متوکل چیست؟ بسا کسانی ادعای توکل می‌کنند، اما در حقیقت توکل ندارند و کسی ادعائی ندارد، اما گوهر توکل در او وجود دارد. مهم‌ترین علامت توکل خویشتن‌داری و رضایت است. 

مثلا افراد متوکل‌ از روی‌ آورد روزگار خیلی‌ به‌ خود نمی‌بالند و از برگشت‌ و ادبارِ‌ آن‌ زیاد دچار تشویش‌ و اضطراب‌ نمی‌شوند، بلکه‌ تا حدامکان‌ برای‌ رسیدن‌ به‌ مطلوب‌ کوشش‌ می‌نمایند و نتیجه‌ کار را به‌ خدا واگذار می‌نمایند و اطمینان‌ دارند که‌ خداوند آنان‌ را در رسیدن‌ به‌ مطلوب‌ کمک‌ خواهد کرد همچنین یکی‌ دیگر از شواهد توکل‌ به‌ خدا، روحیه امید و ترک یأس است. انسان‌های متوکل انسان‌های مأیوس نیستند و امیدواری‌ انسانِ‌ متوکل‌ به‌ لطف‌ خداوند متعال‌ در شرایط‌ سخت‌ زندگی‌ است.