بازشناسی حضور زنان و خانواده در نمازجمعه

نه‌ فقط قصه خلقت آدم و کشتی نوح که هرجا امر «زندگی» ساری و جاری است، حضور توأمان زن و مرد یک ضرورت است. هرجا نام زن و مرد عجین است، «زندگی» محقق می‌شود و هر آنچه مربوط به «امر زندگی» و درگیر با آن نشود، به ویژگی «عمومیت» دچار نگردد؛ ازهمین‌روست که عبادات، اعم از عبادات همه‌روزه مانند نمازهای روزانه یا عبادات زمانمند مانند حج، با وجود اختلاف در برخی احکام، از یژگی شمولیت فراجنسیتی برخوردار است و حضور هر دو جنس را به رسمیت شناخته و بر آن تأکید می‌کند. اصولاً هر آنچه جنسیتی شود، وجه عمومی نیافته و «مانا» نخواهد بود.

«نمازجمعه» نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین عبادات اسلامی که بستر پیوند «امر عبادی» با «امر زندگی» و مسئله‌ها و موضوعات سیاسی و اجتماعیِ آن است، از این قاعده مستثنا نیست. این مهم خصوصاً در وضعیت کنونی که مطالعات زنان و خانواده در همة ساحت‌ها و حوزه‌ها سرفصل جداگانه‌ای را اقتضا نموده، دوچندان است. توجه به نسبت زنان و خانواده با نمازجمعه، سنخ‌شناسی و تیپ‌شناسی زنان شرکت‌کننده در نمازجمعه، طرح دغدغه‌ها و مسائل زنان در خطبه‌های نمازجمعه، لزوم توجه به حضور نسل جدید و کودکان در نمازجمعه، توجه به تفاوت‌های نسلی و جغرافیایی زنان شرکت‌کننده در نمازجمعه و ... همگی مسائلی هستند که بررسی و توجه به آن توسط ستادهای نمازجمعه کشور ضروری است.

در حقیقت بدون حضور زنان، نماز جمعه نه‌ تنها حیثیت عمومی نمی‌یافت، بلکه به دلیل آنکه زنان نیمی از جامعه را تشکیل می‌دهند، در غیاب زنان با مسئله‌ها و موضوعات جامعه پیوند نمی‌خورد و در بهترین حالت، حکمی صرفاً عبادی ـ سیاسی محسوب می‌شد. آنچه این عبادت را از امری عبادی‌ ـ سیاسی به امری «اجتماعی» تبدیل می‌نماید، حضور همة آحاد جامعه فارغ از جنسیت، منصب و صنف در صفوف به‌هم‌فشرده آن است.

زنان چه در مقام کنشگر نمازجمعه، چه در مقام مخاطب و چه در مقام موضوع، پیوند‌دهنده نیمی از ظرفیت جامعه اسلامی با این فریضه ذوابعادند.

بدون حضور زنان حیثیت عمومی نمازجمعه از دست خواهد رفت و به عبادتی صرفاً مختص نیمی از افراد جامعه تبدیل خواهد شد که به نیم دیگر آن بی‌توجه یا در بهترین حالت بدون نظر است.

حضور زنان، حلقه اتصال خانواده با نمازجمعه

واقعیت این است که حضور زنان در نمازجمعه فقط به معنای فعال‌سازی نیمی از توان جامعه و درگیر شدن آن با این عمل عبادی و سیاسی نیست؛ بلکه به معنای درگیر شدن همة اعضای خانواده با این امر عبادیِ جماعت مسلمانان است.

می‌توان گفت زنان به مثابه حلقة اتصال، «خانواده» و «جمعه» را به هم پیوند می‌زند. حضور زنان، کودکان و همة اعضای خانواده را درگیر عید جمعه می‌کند. نمازجمعه به عنوان بزرگ‌ترین عمل عبادی و محوری عید جمعه، اگر عرصه حضور همة اعضای خانواده نباشد، در زندگی مسلمانان ساری و جاری نشده و به امری مقطعی و غیرضرور تبدیل می‌گردد.

«جمعه» به عنوان افضل ایام(1) و تکرارشونده‌ترین عید(2) اسلامی در طول زمان با حضور خانوادگی همة آحاد جامعه است که کارکردی همگانی و عمومی یافته و موجب درگیری همة اعضا و آحاد جامعه با این فریضة الهی می‌شود و امکان سرایت و انتقال تعهدِ به این فریضه به نسل‌های بعدی فراهم می‌شود؛ چراکه قطعاً مؤمنانی که از کودکی با فرایض الهی آشنا و مأنوس نشده باشند، در بزرگسالی به‌راحتی با آن ارتباط برقرار نخواهند کرد.

از سوی دیگر شکل‌گیری اجتماع و دورهمی اعضای خانواده بر محور نمازجمعه، موجب قداست‌بخشی و تعالی دورهمی‌های خانوادگی شده، فضای نشاط خانوادگی را بر محور عبودیت شکل می‌دهد.

الزامات حضور زنان در نمازجمعه

با وجود سختی‌های مضاعف حضور بانوان در نمازجمعه، به دلیل مسئولیت مدیریت خانه و امور آن، شاهد حضور فعالانه و پرشور بانوان در نمازهای جمعه هستیم و بعضاً تعداد بانوان از حیث کمیت بیشتر از آقایان است. اما متأسفانه در عموم مصلی‌های نمازجمعه‌ کشور، قسمت اختصاص‌یافته به بانوان از امکانات و تجهیزات و زیبایی‌شناسی بصری کمتری برخوردار است. این مهم خصوصاً در فصل گرما و با توجه به حجاب بانوان نمازگزار بیش از پیش خود را نشان می‌دهد.

الزامات حضور خانواده در نمازجمعه

به رغم وجه مناسکی نمازجمعه و حضور خانوادگی بسیاری از مؤمنان در این فریضه الهی، واقعیت این است که مؤمنان این فریضه الهی را بستری برای حضور خانوادگی خود، همانند اربعین و زیارت، نمی‌شمارند.

روز جمعه به دلیل وجه تعطیلی آن با مفهوم «اوقات فراغت» و «خانواده» گره خورده است و اگر قرار بر حضور خانوادگی در نمازجمعه باشد، به دلیل قرار گرفتن نمازجمعه در نیمه روز، کمتر امکان برنامه‌ریزی خانوادگی دیگری فراهم می‌شود. لذا ضروری است که در عرصه سیاستگذاری نمازجمعه، علاوه بر فراهم‌سازی امکانات زیرساختی لازم، به طراحی برنامه‌هایی قبل و بعد از نمازجمعه در راستای تشویق و ترغیب حضور خانوادگی مفرّح و بانشاط بیش از پیش بیندیشیم.

«پویایی و خاطره‌سازی» از لوازم حضور خانوادگی است که از تشکیل ایستگاه‌های نقاشی برای کودکان تا برپایی نمایشگاه‌ها، فراهم‌سازی محیط بازی، نشستن‌های دورهمی خانواده‌ها در بستری سرسبز و ... را شامل می‌شود. نگارنده به خاطر دارد در زمانی که  در پارک دورشهر قم اسباب‌بازی‌هایی مثل چرخ و فلک برای بازی کودکان برقرار بود، به دلیل هم‌جواری با مصلای قم، همیشه پیش از نمازجمعه، بستری برای حضور خانوادگی و بازی کودکان فراهم بود و این هم‌زمانی و قرابت پارک و مصلی، خاطرات خوبی را در کودکی ما رقم زد که بی شک در ارتباط امروزین ما با نمازجمعه بی‌تأثیر نبوده است.

به نظر می‌رسد حضور اجتماعی بانشاط و پویای خانواده‌محور در نمازجمعه الزاماتی می‌طلبد که متأسفانه مسئولان و برگزارکنندگان نمازجمعه تاکنون برای آن برنامه‌ریزی و تلاش درخوری نداشته‌اند.

در مجموع شایسته است در خصوص نسبت زنان و خانواده با فریضه مهم عبادی ـ سیاسی و اجتماعی نمازجمعه و الزامات و اقتضائات حضور بانوان، بازخوانی و بازاندیشی متناسب با اقتضائات زمانه صورت پذیرد.

منابع:

[1]. ابن ماجه، ج۱، ص۳۴۴ـ۳۴۵؛ نسائی، ج۳، ص۹۱؛ طوسی، تهذیب الاحكام، ج۳، ص۲.

[1]. مستدرک الوسائل، ج6، ص58؛ «اِنَّ جَبْرئيل أَتانى بِمرْآةٍ فى وَسَطِها کالنّکَتةِ السَّوداء، فَقُلْتُ لَهُ: يا جَبرئيلُ ما هذِهِ؟ قال: هذِهِ الجمعَةُ، قال: قُلْتُ وَ ما الجُمُعَةُ؟ قالَ: لَکُمْ فيها خَيرٌ کثيرٌ، قال: قُلْتُ و ما الخَيرُ الکثيرُ؟ قال: تکونَ لَکَ عيِداً و لِاُمَتِّکَ مِن بَعدکَ الى يَوم القيامةِ».