گزارشی از معتبرترین مقاتل شیعه و اهل سنت/ مقتل ابومخنف؛ نزدیکترین مقتل به کربلا

دومین نشست از سلسله نشست‌های موسسه میراث و مفاخر خوزستان،  ۳۰ مهرماه با موضوع مقتل شناسی سه قرن نخست هجری برگزار شد.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا هدایت پناه، عضو گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در ادامه مباحث جلسه گذشته با موضوع مقتل‌شناسی سه قرن نخست هجری گفت: تا قرن سوم و چهارم هجری مقاتل مختلفی نوشته شده است. آنها که مورد اعتناست حدود ۲۰ مقتل است که غالب آنها تک‌نگاری است. نوع دیگر مقاتل قرون نخست، مقاتل عمومی و یک دسته دیگر تواریخ عمومی و تراجم هستند.

وی ادامه داد: گفتیم از این مجموعه، ۱۳ مقتل اصلی‌ترین اطلاعات مربوط به قیام امام حسین(ع) را دربردارند؛ اما در میان آنها مقاتل دیگری هستند که از آنها روایات زیادی باقی نمانده است. مثلاً ابن‌هلال ثقفی از نویسندگان قَدَر شیعه است که کتابی به نام مقتل‌الحسین(ع) نوشته است. ای کاش این مقتل باقی می‌ماند، چراکه این مقتل یک امتیازی دارد که غالب آن مقاتل ندارند و آن هم این است که ابن هلال ثقفی پیش از اینکه شیعه امامی باشد، شیعه زیدی بوده است و تمام مشایخ او، از مشایخ اهل سنت هستند، یعنی اطلاعات خود را از استادانی گرفته که مشایخ صحیح بخاری و مسلم هستند.

هدایت پناه افزود: این ۱۳ مقتل، مقاتلی هستند که اطلاعات و روایات معتنابهی از آنها به منابع دیگر راه پیدا کرده است. نکته بعدی این بود که گفتیم عصاره این مقاتل، ۵ مقتل هستند که اگر از حیث تاثیر و تاثر به آنها نگاه کنیم، ۳ مقتل مهم‌ترین اطلاعات مربوط به قیام امام حسین(ع) را به ما ارائه می‌دهند که عبارت از مقتل ابومخنف، مقتل واقدی و مقتل ابوالحسن مدائنی هستند.

مقتل ابومخنف مهمترین مقاتل از حیث سند، قدمت، متن و جامعیت است‌

نویسنده کتاب تاریخ تشیع، در ادامه به تبارشناسی این مقاتل پرداخت و گفت: مقتل ابومخنف مهمترین مقاتل از حیث سند، قدمت، متن و جامعیت است‌. برای همین باید فصل جداگانه‌ای برای آن باز شود. خاندان ابومخنف، یک خاندان شیعی است. همه علمای متقدم و متاخر متفق هستند که ابومخنف یک شیعه محب است‌. منتها تشیع عام عراقی دارد که در حقیقت همان محبت خالصانه به اهل بیت(ع) است‌. پدر و برادران او در جنگهای جمل و صفین بوده‌اند و بعدا در قیام‌های ضد اموی شرکت کردند.

این محقق تاریخ اسلام تصریح کرد: ابومخنف، بزرگ مورخان عراقی است‌. گرچه او متوفای سال ۱۵۸ هجری قمری است، اما براساس دلایلی که می‌دانیم در حدود سال‌های ۱۲۰ تا ۱۳۰ هجری قمری این مقتل را نوشته است‌. در متخصص بودن نویسنده در اخبار عراق هیچ حرف و حدیثی نیست. از ویژگی‌های مقتل ابومخنف، مسند بودن اخبار(مسند، یعنی اینکه همه اخباری که گفته است سند دارد) و نقل آنها بدون واسطه از  شاهدان حوادث و یا با یک یا دو واسطه است‌. این ویژگی بسیار مهمی است. پس ما با مقتلی روبرو هستیم که یک متخصص عالمی آن را نوشته که به قواعد علمی که روی کاغذ آورده است، کاملا واقف است.

عضو گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه جامعیت و پیوستگی از ویژگی‌های دیگر مقتل ابومخنف است، گفت: ۱۰۹ روایت مسند در این مقتل وجود دارد و آغاز و پایان وقایع در آن مشخص است. مجموع شاهدان آن ۲۸ نفر هستند که از این تعداد ۲۴ نفر در سپاه ابن سعد هستند. عُقبه بن سمعان از سپاه امام و حُمید بن مسلم از سپاه ابن سعد بیشترین گزارشها کربلا را در این مقتل به خود اختصاص داده‌اند. درباره حُمید بن مسلم باید بگوییم حقیقتاً به عنوان یک خبرنگار در صحنه کربلا حضور داشت و کار دیگری نداشت. گویا به او گفته‌اند دوربین باش و تمام زوایا و اتفاقات را ضبط کن که بعد به ابن زیاد گفته شود. حُمید بن مسلم بعدها با بنی امیه درافتاد‌. به شیراز فرار کرد و ظاهراً در آنجا مرد. عُقبه بن سمعان هم غلام امام بوده است، او می‌گوید از مدینه تا آخر وقایع را مدنظر داشته است‌. او بعد از کربلا در برابر برخی تحریف‌هایی که می‌خواستند در گزارش‌های کربلا ایجاد کنند، ایستاد. 

نویسنده کتاب «بازتاب تفکر عثمانی در واقعه کربلا» ادامه داد: یکی دیگر از ویژگی‌های ابومخنف این است که بی‌طرف است. او شیعه و محب اهل بیت(ع) است؛ اما واقعا بی طرف است. این باعث شده است که مقتل او بین شیعه و اهل تسنن مقبول واقع شود. این مقتل به طور نسبتا جامع و کامل در دو منبع اهل سنت و شیعه یعنی تاریخ طبری(متوفای ۳۱۰) و ارشاد شیخ مفید(متوفای ۴۱۳) محفوظ مانده است. جالب این است که وقتی این دو را مقایسه می کنیم با وجود اینکه صد سال با هم فاصله دارند، می بینیم فقط در برخی از حروف با هم اختلاف دارند. پس ما با یک تواتر، با متنی روبه رو هستیم که بدون تغییر انتقال پیدا کرده است. بنابراین نسخه‌ای که در اختیار طبری بود با نسخه‌ای نزد شیخ مفید بود یکی است و همین نسخه به صورت صحیح به نسل بعدی و بعدی انتقال پیدا کرده است. این مساله مباحث فنی زیادی در زمینه نسخه شناسی دارد که در اینجا با زبانی ساده بیان می‌کنم.

اسناد مقتل ابومخنف

وی به موضوع اسناد مقتل ابومخنف پرداخت و گفت: آیا این اسناد مورد اطمینان است؟ به گفته استاد یوسفی غروی افرادی که اخبار را به ابومخنف رسانده‌اند، ۶ گروه می‌شوند. اما ۵ گروه صحیح است؛ گروه اول شاهدان عینی در کربلا هستند که بدون واسطه وقایع را به ابومخنف گفته‌اند. این افراد سه نفر هستند که عبارت از عقبه بن سمعان، حُمید بن مسلم و امام سجاد(ع). گروه دوم شاهدان عینی در کربلا که ابومخنف با یک یا دو واسطه از آنان نقل کرده است. این افراد ۱۵ نفر هستند. گروه سوم شاهدان حوادث قبل و بعد از کربلا(افرادی که شاهد وقایع مکه یا مدینه، شام یا کوفه پیش از کربلا و پس از آمدن اسرا هستند) که ابومخنف بدون واسطه از آنها شنیده و نقل کرده است. این افراد ۲۱ نفر هستند. گروه پنجم افرادی که شاهد کربلا و حوادث قبل و بعد نبودند و تنها واسطه ابومخنف و ۴ گروه قبلی هستند. این افراد ۲۹ نفر هستند.

هدایت‌پناه ابراز کرد: نمی‌گوییم گزارش‌های ابومخنف کامل است، اما در مجموع جریان را از ابتدا تا انتها نقل کرده و به صورت مسند و منسجم از شاهدان عینی یا با یک یا دو واسطه نقل کرده است.

مقتل ابومخنف در منابع

نویسنده کتاب «تاریخ تشیع» گفت: مقتل ابومخنف در طبقات ابن‌سعد، انساب الاشراف بلاذُری، اخبار الطوال دینوری، تاریخ یعقوبی، تاریخ طبری، مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی و ارشاد شیخ مفید نقل شده که آخری جامع ترین گزارش را از مقتل ارائه داده است. لذا مقتل ابومخنف را اگر تلاش دیگری انجام دهیم می‌توانیم با تجربیات علمی که به دستمان آمده است، به دست بیاوریم. بعضا هم گفته شده نسخه خطی مقتل را در کتابخانه‌های دنیا پیدا کرده‌اند. در حال حاضر تاریخ طبری و ارشاد شیخ مفید بهترین منابعی هستند که بیشترین مطالب این مقتل را آورده‌اند.

وی ادامه داد: «اعلام الوری» طبرسی رونوشتی از ارشاد است و نمی‌توان آن‌ را منبع مستقلی دید. «تذکره الخواص» ابن جوزی هم از آن منابعی است که متعلق به سال ۶۵۴ هجری قمری است و اطلاعات ذی قیمتی از این مقتل داده است. از این رو مقتل ابومخنف بهترین مقتلی است که در دست ما و نزدیکترین مقتل به جریان کربلا است.

هدایت‌پناه ابراز کرد: مقتل هشام کلبی ۱۶ روایت اضافه بر روایات مقتل ابومخنف دارد و طبری هم مقتل ابومخنف را از طریق هشام کلبی، یکصد روایت آورده است.  اینجا یک مساله فنی مطرح می شود که آیا طبری از کتاب ابومخنف به روایت هشام کلبی روایت می کند یا طبری از کتاب هشام کلبی نقل می‌کند که در آن روایت‌های ابومخنف هم وجود دارد؟ ظاهراً پاسخ، احتمال دوم است، یعنی مقتلی که به دست طبری بوده نسخه مقتل ابومخنف نبوده بلکه مقتل هشام کلبی بوده، ولی هشام هم خود یک رجل علمی است که کمتر از استادش ابومخنف نیست و در زمینه وسعت علمی از ابومخنف استادتر است.

گزارشی از مقتل واقدی(ابن سعد)

این مدرس دانشگاه در ادامه به ارائه گزارشی درباره مقتل واقدی پرداخت و گفت: مقتل دوم یعنی مقتل واقدی، در اندیشه‌های اهل تسنن طرفداران زیادی دارد. واقدی یک شخصیت مغازی‌نویس و فقیه است. ۶۰۰ صندوق کتاب‌های او بودند. درباره مذهب او گفته‌اند: او شیعه بوده و تقیه می‌کرد. دلیل این سخن این است که او گفته است: علی‌بن ابیطالب برای رسول‌الله(ص) آن گونه معجزه بود که عصا برای موسی‌بن عمران. رجالیون اهل تسنن این جمله را شاهدی بر تشیع او دانسته‌اند؛ اما نشانه‌های تشیع در مغازی او و دیگر کتاب‌هایش دیده نمی‌شود. برخی می‌گویند واقدی قابل اعتماد نیست؛ اما افرادی مثل ابن حجر عسقلانی و دیگران گفته‌اند نمی‌توان واقدی را کنار گذاشت چون متخصص است.

وی تأکید کرد: کتاب واقدی دو بخش دارد که یکی فضایل و مناقب امام حسین(ع) و بخش دیگر مقتل است. بخش مقتل مهم‌ترین بحث کتاب است. در ارتباط با اسناد مقتل واقدی اطلاعات نابی در کتاب طبقات او وجود دارد. اسناد واقدی، عبدالله بن عمیر مولای ام‌الفضل، عمر بن علی بن حسین، سعید بن دینار سعدی، امام سجاد(ع)، ابومهاجر، محمد بن بشیر همدانی، عبدالملک بن عمید و ابواسحاق سبیعی هستند. نکته مهم این است که از دو نفر اصلی (یعنی عقبه بن سمعان و حُمید بن مسلم) هیچ روایتی ندارد. چرا؟ در کربلا یک بزنگاه‌های تضاد فکری روشن شد. شفافیت در کربلا اتفاق افتاد. حال یا خود واقدی روایت‌های این افراد را نگفته است یا ابن‌سعد که شاگرد او بوده و در این کار خبره است. به جز حذف این روایات، موضوع دیگر تبرئه یزید است که از این دست مطالب در طبقات ابن‌سعد وجود دارد.

عضو گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه درباره ویژگی‌های مقتل واقدی گفت: در بخش فضایل و مناقب روایات مسند و قابل توجهی دارد. در بخش مقتل بسیار هدفمند و در راستای تأمین بخش اهل‌الحدیث عمل کرده است. خود نیز از اهل‌الحدیث است. استفاده از افراد غائب در کربلا، بیان مجمل وقایع عاشورا، جابجایی زمانی و مکانی (این موضوع مهمی در بحث تحریف است)، تحریف و سانسور وقایع، برای تطهیر بنی‌امیه مثل نکوهش قیام امام حسین(ع) در چند گزارش، حذف خطبه‌ها و سخنان امام علیه امویان، حذف نامه ابن‌زیاد به حر مبنی بر اسکان امام در جایی بدون آب و علف.

هدایت‌پناه در پایان سخنان خود به طور مختصر سیر تطور مقتل ابومخنف از قرن دوم تا ششم هجری را بیان کرد.

منبع:ایکنا