تغییر نظام ارزشی انسان در اثر آموزه‌های دین/ «زندگی درخت» موجب ترقی نیست

جلسه تفسیر قرآن آیت‌الله جوادی آملی ۳۰ بهمن‌ماه با محوریت تفسیر سوره فجر برگزار شد. معظم‌له سخنان خود را با تلاوت آیات سوره فجر آغاز کرد: «فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ (۱۵) وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهانَنِ (۱۶) كَلاَّ بَلْ لا تُكْرِمُونَ الْيَتيمَ (۱۷) وَ لا تَحَاضُّونَ عَلی‏ طَعامِ الْمِسْكينِ (۱۸) وَ تَأْكُلُونَ التُّراثَ أَكْلاً لَمًّا (۱۹) وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حُبًّا جَمًّا (۲۰) كَلاَّ إِذا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكًّا دَكًّا (۲۱) وَ جاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا (۲۲) وَ جي‏ءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسانُ وَ أَنَّی لَهُ الذِّكْری‏ (۲۳) يَقُولُ يا لَيْتَني‏ قَدَّمْتُ لِحَياتي‏ (۲۴) فَيَوْمَئِذٍ لا يُعَذِّبُ عَذابَهُ أَحَدٌ (۲۵) وَ لا يُوثِقُ وَثاقَهُ أَحَدٌ (۲۶) يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ (۲۷) ارْجِعي‏ إِلى‏ رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً (۲۸) فَادْخُلي‏ في‏ عِبادي (۲۹) وَ ادْخُلي‏ جَنَّتي‏ (۳۰)».

وی در ادامه توضیح داد: این سوره مبارکه بعد از چند سوگند مربوط به زمان، شب، صبح و مانند آن و گرامیداشت این سوگندها برای انسان عاقل، قسمتی از جریان اقوام طاغی گذشته را ذکر فرمود. بعد در پایان گفت مهم‌ترین اقوام ستمگر و ستمکار همین عاد و ثمود و فرعون بودند و این تعذیب اختصاص به گذشته ندارد؛ بلکه اصلی کلی با آیه «ان ربّک لبالمرصاد» بیان شده است. آیات ابتدایی سوره، ربوبیت دنیایی خداوند را ذکر کرد، ربوبیت اخروی‌اش را با آیه «كَلاَّ إِذا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكًّا دَكًّا» که مربوط به معاد است، ذکر می‌کند.

وی ادامه داد: خداوند هم مرصاد است در دنیا که تبهکاران را سر جایشان می‌شناسد، هم مرصاد است که تبهکاران را در معاد سر جایشان می‌نشاند. در ادامه سوره، خداوند آن نظام ارزشی که توده مردم منهای وحی و نبوت چطور فکر می‌کنند و اینکه انسان در سایه تعلیم کتاب و حکمت چطور باید فکر کند را ذکر کرده است. در قرآن فرمود خداوند به وسیله پیامبر، معلم کتاب و حکمت است، مذکی نفوس و مذکر نفوس است و نکته چهارم که بیانگر نوآوری انبیا است این است: «وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ؛ آنچه را نمى‏‌دانستيد به شما ياد مى‏‌دهد» (بقره/ ۱۵۱). یعنی انبیا یک حرف تازه‌ای می‌آوردند که هیچ جای عالم نیست.

مفسر قرآن کریم تأکید کرد: خداوند به خود پیامبر هم فرمود: «وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ؛ آنچه را نمى‏‌دانستى به تو آموخت» (نسا/۱۱۳). این «کان» نشان می‌دهد یک چیزهایی وجود دارد که هیچ راهی برای یادگیری آنها نیست. انسان کجا از غیب گذشته و آینده خبر دارد؟ دانشمندان علوم تجربی نه از عالم غیب گذشته خبر دارند و نه عالم غیب آینده. این آیه درباره خود حضرت است. به جامعه بشری هم فرمود: «‌كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ». این «‌مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ» یعنی اصلا مقدورتان نیست بیاموزید.

وی یادآور شد: مطلب درباره نظام ارزشی خود انسان است. انسان نه می‌داند از کجا آمده و نه می‌داند به کجا می‌خواهد برود. این انسان حتماً راهنما می‌خواهد. ما یک موجود مسافری هستیم که فقط یک ساک خالی دست ماست و حتما راهنما می‌خواهیم. ما فقط یک چاله‌ای می‌بینیم به نام قبر. آیا این آخر راه است یا اینکه تازه از منازل اولیه راه است؟ آیا ما با مردم می‌پوسیم یا از پوست به در می‌آییم؟ آیا ما مرگ را می‌میرانیم یا مرگ ما را می‌میراند؟ این چیزها را از کجا بفهمیم.

آیت‌الله جوادی آملی تصریح کرد: یکی از بحث‌هایی که درباره حقیقت خود انسان است این است که نظام ارزشی پیش انسان مال است و مکنت است و جاه است و ... . دین گفته است نظام ارزشی چیز دیگری است. بزرگان حکمت از همین استفاده کردند که یک درخت هرگز ترقی نمی‌کنند، کسانی هم که درختی فکر می‌کنند هرگز ترقی پیدا نمی‌کنند. بیان ذلک این است که درست است که یک درخت شاخ و برگ دارد و میوه می‌دهد، ولی اینها فروعات اوست. اصل درخت، ریشه اوست که در خاک و لجن است.

وی گفت: انسانی که به فکر ارزش‌های اخلاقی نیست و فقط دنبال پول آوردن است هم ترقی نمی‌کند؛ چون این فرد سرش در لجن است. در این قسمت سوره فجر، خداوند می‌فرماید که باید نظام ارزشی را خود او معین کند. برخی فکر می‌کنند اگر وضع مالیشان خوب بشود این گرامیداشت خداست، نخیر، این امتحان است. اگر خدایی ناکرده مشکل مالی پیدا نکنند فکر می‌کنند خدا به آنها اهانت کرده است؛ نخیر، خداوند اهانت نکرده است بلکه امتحان کرده است.

وی در ادامه گفت: مطلب بعدی اینکه چرا خداوند در قرآن فرموده است اگر صدقه باشد خداوند اول خودش قبول می‌کند؟ آیه می‌فرماید: «أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ». این «یاخذ» یعنی چه؟ یک وقت می‌گوییم خدا قبول می‌کند، ولی درباره صدقات فرمود «می‌گیرد». به همین دلیل امام سجاد(ع) اگر به کسی صدقه می‌داد، اول دستش را می‌بویید و می‌بوسید.
منبع: ایکنا