توجه دین اسلام به وظایف متقابل والدین و فرزندان

سید احسان دهسار در یادداشتی به تبیین وظایف والدین از دیدگاه قرآن پرداخته است. متن این یادداشت را با هم می‌خوانیم:

والدین و فرزندان از حقوق متقابلی در قبال یکدیگر برخوردار هستند و هر کدام از آنان نباید از وظایف و مسئولیت‌های خود غافل شوند. از جمله مهم‌ترین مسئولیت‌های والدین در قبال فرزندان، تربیت درست در قالب تعلیم، تأدیب، دوری از تنبیه بدنی و رعایت عدالت و مواسات بین آنان است.

دین مبین اسلام، مکتبی انسان ساز است که مخصوص به یک زمان یا مکان خاص نمی‌باشد بلکه با توجه به جامعیت آن، به تمامی ابعاد زندگی ما می‌پردازد. توجه کافی به آئین و آداب اسلامی و عمل بر طبق آموزه‌های راستین آن، باعث جلوگیری از بسیاری مشکلات و گرفتاری‌های فردی و اجتماعی خواهد شد.

توجه دین اسلام به وظایف متقابل والدین و فرزندان

‌خانواده، مهم‌ترین اجتماع کوچک در زندگی ما است که نقش تعیین کننده‌ای در آینده و سرنوشت ما ایفا می‌کند. دین اسلام نسبت به خانواده و وظایف اعضای آن توجه ویژه داشته و همواره، در مورد حق و حقوق اعضای خانواده، مخصوصاً در مورد حقوق والدین بر فرزندان تأکید فراوانی دارد، به گونه‌ای که در قرآن کریم بعد از توحید و پرستش معبود یگانه، سخن از احترام به والدین آمده است. از همین رو خداوند متعال می‌فرماید: «وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئًا وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا؛ [۱] و خدا را بپرستید! و هیچ‌چیز را همتای او قرار ندهید! و به پدر و مادر، نیکی کنید.» همچنین آیات دیگر قرآن کریم، ما را از کمترین اهانت‌ها نسبت به آنان باز داشته و فرموده است: «وَ قَضَیٰ رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَ لَا تَنْهَرْهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا؛ [۲] و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستید! و به پدر و مادر نیکی کنید! هرگاه یکی از آن دو، یا هر دوی آنها، نزد تو به سن پیری رسند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار! و بر آنها فریاد مزن! و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو!» بنابراین شکی نیست که دین اسلام، اهتمام ویژه‌ای به تکریم و قدردانی از والدین داشته، اما در مورد حق و حقوق فرزندان بر والدین هم نکاتی را بیان داشته که نباید از آنان غافل شویم. ما در این‌جا به اهم حقوق فرزندان خواهیم پرداخت.

جلب رحمت و مغفرت الهی با تعلیم و تأدیب گل‌های بهشتی

رابطه والدین با فرزندان امری دوسویه است؛ همان‌گونه که احترام و قدردانی از والدین سبب عاقبت به خیری و سعادت‌مندی فرزندان می‌شود، تربیت درست، می‌تواند باعث سعادت‌مندی والدین شود. تربیت فرزند صالح از سوی پدر و مادر، باعث بهشتی شدن فرزندان و عاقبت به خیری والدین خواهد شد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در این باره فرمودند: «إِنَّ الْوَلَدَ الصَّالِحَ رَیْحَانَةٌ مِنْ رَیَاحِینِ الْجَنَّةِ؛ [۳] فرزند صالح گلی از گلهای بهشت است.» تربیت صحیح در قالب تعلیم آموزه‌های صحیح و تأدیب شایسته، علاوه بر خوشبختی و سعادت برای فرزندان، باعث جذب مهر و عطوفت از جانب خداوند برای والدین خواهد شد چنان‌که رسول خدا حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «رَحِمَ اللّهُ عَبْدًا أَعانَ وَلَدَهُ عَلی بِرِّهِ بِالاْءِحْسانِ إِلَیْهِ وَالتَّأَلُّفِ لَهُ وَتَعْلیمِهِ وَتَأْدیبِهِ؛ [۴] رحمت خداوند بر پدری که در راه نیکی و نیکوکاری به فرزند خود کمک کند، به او احسان نماید، و چون کودکی، رفیق دوران کودکی وی باشد، او را عالم و مؤدب بار آورد.» متخلق کردن فرزندان به آداب حسنه و اخلاق نیکو و نهی آن‌ها از اعمال و رفتار ناپسند از مهم‌ترین وظایف و مسئولیت‌های والدین است که نباید از آن غافل شوند، همان‌گونه که امام سجاد علیه السلام فرمودند: «حَقُّ وَلَدِکَ…أَنَّکَ مَسْؤُولٌ عَمّا وُلّیتَهُ [بِهِ] مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَ الدِّلالَةِ عَلی رَبِّهِ؛ [۵] حق فرزند تو این است… در سرپرستی وی مسؤولیت داری که ادب او را نیکو کنی و به سوی پروردگارش رهنمون سازی.» بر این اساس تربیت صحیح معامله‌ای برد برد است که بهشت جاویدان را به فرزندان و مغفرت و رحمت الهی را به والدین هدیه می‌دهد.

رعایت عدالت حتی در مهر و محبت

‌عدالت، از مهم‌ترین صفات جامعه بشری است که می‌تواند یک جامعه را با ثبات و متعادل نگه دارد. این اصل مهم، در تربیت فرزندان هم باید رعایت شود تا از نفاق و حسادت اعضای خانواده جلوگیری شود چنان‌که رسول خدا حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «اِعْدِلُوا بَیْنَ أَوْلادِکُمْ کَما تُحِبُّونَ أَنْ یَعْدِلُوا بَیْنَکُمْ فِی الْبِرِّ وَاللُّطْفِ؛ [۶] میان فرزندانتان عدالت ورزید، همان گونه که شما نیز دوست می‌دارید، در نیکی کردن و مِهر ورزیدن، میان خودتان عدالت ورزند.» توجه پیامبر اکرم به رعایت مواسات و عدالت در بین فرزندان به حدی بوده که به مردی که یکی از پسرانش را بوسید و دیگری را نبوسید، فرمودند: «فَهَلاّ واسَیْتَ بَیْنَهُما؟؛ [۷] چرا میان آن دو، مواسات را رعایت نکردی؟» زمانی که دین، در ریز ترین مسائل مانند بوسیدن فرزند از والدین رعایت انصاف و عدالت را خواسته، پس یقیناً در مسائل دیگری مانند بحث‌های تربتی، حمایتی، مالی، و … تبعیض و بی عدالتی بین فرزندان را نخواهد پسندید.

آینده‌ای سالم با پرهیز از تنبیهات بدنی

‌شیوه تشویق و تنبیه از اهم مسائل در حیطه تربیت فرزندان است که باید به آن توجه داشته باشیم. دین مبین اسلام به شدت ما را از تنبیه بدنی فرزندانمان نهی کرده و به تربیت صحیح تشویق کرده است. شاید تنبیه بدنی تأثیرات مقطعی داشته باشد ولی در آینده تأثیرات جبران ناپذیری را به بار خواهد آورد. حضرت رحمت للعالمین محمّد مصطفی صلّی الله علیه و آله از تنبیه بدنی غلامان و برده‌ها نیز به شدت نهی می‌کردند چه رسد به تنبیه بدنی کودکان و فرزندان! از امام موسی کاظم علیه السلام نقل شده: به یکی از یاران خود که از دست فرزندش به ستوه آمده بود و شکایت می‌کرد فرمود: «لا تَضرِبهُ، و َاهجُرهُ وَ لا تُطِل؛ [۸] او را نزن، بلکه با او قهر کن، اما خیلی طول نکشد.» امروزه با مراجعه به مراکز مشاوره متوجه خواهیم شد که بسیاری از بیماری های روحی فرزندان ناشی از تنبیه غلط از سوی والدین بوده که نه تنها آنان را به سمت آداب و اخلاق نیک هدایت نکرده بلکه باعث فاصله گرفتن آنان از اخلاق نیکو شده است. بر این اساس، با پرهیز از تنبیه بدنی فرزندان، و تربیتی صحیح در قالب آموزه‌های دین، آینده‌ای سالم و با نشاط را به آنان تقدیم کنیم.
منبع: مهر