بنا و بارگاه بر روي قبور از چه زماني در اسلام آغاز شد
بنا بر قبور به مفهوم گسترش يافته آن در روزگار پيامبر (ص) در چند مورد اتفاق افتاده است. او پس از دفن فاطمه بنت اسد در بخشي از بناي مسجد، بناي آن بخش را باقي نهاد. هم‌زمان با صلح حديبيه نيز بنا يا مسجدي بر قبر ابوبصير به دست ابوجندل ساخته شد و پيامبر از اين كار نهي ننمود.
وارث: بعد از وفات رسول خدا (ص) ساخت بناي جديد بر قبور، با ساختن بناهايي بر قبر ايشان گسترش يافت. او در خانه خويش دفن شد و پس از دفن، به درخواست عايشه، براي نخستين بار ديواري به دست خليفه دوم ميان خانه عايشه و مدفن پيامبر (ص) ساخته شد. از آن زمان، ساخت بناي مرقد نبوي و گسترش آن، روز به روز سرعتي بيشتر يافت.
وليد بن عبدالملك (حك: ۸۶-۹۶ق.) با هدف گسترش مرقد، خانه پيامبر را ويران كرد و در تجديد بنا، محوطه پيرامون قبر را به آن افزود و حجره او را با رخام تزيين نمود. در دوران متوكل (حك: ۲۳۲-۲۴۷ق.) و مستعصم عباسي (حك: ۶۴۰-۶۵۹ق.) نيز اين حجره بازسازي شد. به سال ۶۵۶ق. با مصالح ارسالي از سوي امير مصر، ملك منصور ايبك صالحي، مرقد نبوي تعمير و تزيين شد و نخستين قبه به نام «القبة الزرقاء» بر حجره شريفه نصب گشت. در سال‌هاي ۷۶۵، ۸۵۳، ۸۸۱، ۸۸۷ و ۸۹۱ ق. به دست خلفاي بني‌عباس و عثماني‌ها، اين بنا بازسازي شد و قبه‌هايي به آن افزوده گشت. اعتراض نكردن مسلمانان به اين بازسازي‌ها و گسترش بناهاي مرقد حضرت، با وجود اهميت فوق العاده توحيد و حساسيت صحابه در انجام ندادن اعمال شرك‌آلود، نشانه درستي رفتار اين حاكمان و پيوسته بودن اين سيره ميان مسلمانان است.
ساخت بر قبور صحابه نيز از همان سده نخستين آغاز گشت و گسترش يافت. قبر عمه رسول خدا (ص) مادر زبير بن عوام درون خانه بازسازي شده مغيرة بن شعبه قرار گرفت و بنايي جديد بر آن ساخته شد.
ساختن آرامگاه بني‌هاشم كه دار عقيل خوانده مي‌شد و در قبرستان بقيع، محل دفن اموات بني‌هاشم بود، نشان دهنده دفن اموات درون بناهاي ساخته شده در همان سده‌هاي آغازين ظهور اسلام است. قبور ام سلمه و ام حبيبه همسران پيامبر، عقيل بن ابوطالب، عبدالله بن جعفر طيار، ابراهيم و چند تن از ديگر فرزندان پيامبر در قبرستان بقيع داراي قبه بوده است. شواهدي نيز از وجود قبه بر قبر ابن عباس پيش از سال ۹۴ق. حكايت دارد.
سنت ساخت بارگاه و قبه بر قبور امامان شيعه، از ديگر موارد مستند تاريخي در اين زمينه است. قبر امام علي (ع) داراي قبه و بنايي شكوهمند بوده كه به دست هارون الرشيد (حك: ۱۷۰-۱۹۳ق.) ساخته شده است. اين گنبد كه در قصيده ابن حجاج بغدادي (م. ۳۹۱ق.) از شاعران سده سوم و چهارم ق. به آن اشاره شده و از بناهاي كهن بر قبور به شمار مي‌رود، به سال ۲۸۷ق. به دست محمد بن زيد، حاكم شيعي طبرستان، بازسازي شده است.
ساخت بنا بر قبور امامان بقيع (ع) نيز از ديگر موارد مستند تاريخي است. بر پايه كتيبه‌هايي كه در اين حرم‌ها وجود داشته، نخستين بازسازي به سال ۵۱۹ق. به دست مسترشد بالله خليفه عباسي رخ داده است. در آغاز سده هفتم ق. به دست منصور مستنصر بالله (حك: ۶۲۳-۶۴۰ق.) تعميراتي ديگر در حرم انجام شد.
سفرنامه‌نويسان معتبر نيز از وجود برخي از اين مقبره‌ها گزارش داده‌اند. ابن اثير از ارسال معماري از سوي مجد الملك براوستاني (م. ۴۹۲ق.) براي تعمير و مرمت قبه مزار چهار تن از امامان (ع) و عباس بن عبدالمطلب خبر مي‌دهد. ابن جبير (م. ۶۱۴ق.)، ابن نجار (م. ۶۴۳ق.)، ابن بطوطه (م. ۷۷۹ق.) و اولياي چلپي از وجود بقعه‌هايي بر قبور امامان گزارش داده‌اند. نخستين بنا بر قبر امام حسين (ع) در اواخر حكومت بني‌اميه ساخته شده است. پس از ويراني آن به دست هارون الرشيد، ديگر بار در روزگار مأمون بازسازي شد و سپس بارها به دست منتصر عباسي و عمر بن زيد بازسازي گشت.
در۳۷۱ق. ضريحي از چوب ساج به دست عضدالدوله (حك: ۳۶۶-۳۷۲) بر قبر آن امام قرار گرفت. خطيب بغدادي (م. ۲۶۳ق.) از قبر امام كاظم (ع) (۱۸۳ق.) در مقابر قريش نام مي‌برد كه مورد زيارت و توسل برخي بزرگان اهل سنت بوده است. مرقد امام رضا (ع) در مشهد نيز از اين قبيل است كه محمد بن مومل (م. ۳۷۳ق.) از دانشوران حنفي در گزارشي به بقعه‌اي بر قبر او و تواضع بزرگان اهل سنت در برابر آن خبر مي‌دهد.
ابن حبان (م. ۳۵۴ق.) نيز آن جا را مكان برآورده شدن حاجات معرفي نموده است. ناصرالدوله حمداني در ۳۳۳ق. قبه‌اي بر قبور امام هادي (ع) و امام عسكري (ع) بنا نموده است. قبور برخي امامزاده‌ها نيز داراي گنبد و حرم بوده است.
قبر حضرت معصومه۳ (م. ۲۰۱ق.) دختر امام كاظم (ع) در قم كه تا نيمه سده دوم ق. تنها سايباني بر آن بود، در نيمه دوم سده سوم ق. به دست محمد بن زيد داعي علويان (م. ۲۸۷ق.) داراي بقعه‌اي گشت. قبر سيده نفيسه از نوادگان امام حسن (ع) در قاهره نيز داراي گنبد و بارگاه بوده است. سردر آجري درگاه حرم حضرت عبدالعظيم (ع) در شهر ري به دست مجدالدين براوستاني، وزير بركيارق سلجوقي، در سده پنجم ق. ساخته شد كه نشان دهنده وجود بنا پيش از سده پنجم ق. است؛ از سده ششم ق. به بعد، در سراسر جهان اسلام، انواع آرامگاه‌ها به فراواني يافت مي‌شوند. در اين قرن، با گسترش نفوذ تصوف ميان مسلمانان، ساخت مقبره‌هاي صوفيان افزايش يافت. آرامگاه شيخ احمد جام (۴۴۱-۵۳۶ق.) در تربت جام كه گويا در سده ششم ق. ساخته شده و نيز آرامگاه بايزيد بسطامي در حدود سده هشتم ق. از اين جمله هستند.
/م118
وليد بن عبدالملك (حك: ۸۶-۹۶ق.) با هدف گسترش مرقد، خانه پيامبر را ويران كرد و در تجديد بنا، محوطه پيرامون قبر را به آن افزود و حجره او را با رخام تزيين نمود. در دوران متوكل (حك: ۲۳۲-۲۴۷ق.) و مستعصم عباسي (حك: ۶۴۰-۶۵۹ق.) نيز اين حجره بازسازي شد. به سال ۶۵۶ق. با مصالح ارسالي از سوي امير مصر، ملك منصور ايبك صالحي، مرقد نبوي تعمير و تزيين شد و نخستين قبه به نام «القبة الزرقاء» بر حجره شريفه نصب گشت. در سال‌هاي ۷۶۵، ۸۵۳، ۸۸۱، ۸۸۷ و ۸۹۱ ق. به دست خلفاي بني‌عباس و عثماني‌ها، اين بنا بازسازي شد و قبه‌هايي به آن افزوده گشت. اعتراض نكردن مسلمانان به اين بازسازي‌ها و گسترش بناهاي مرقد حضرت، با وجود اهميت فوق العاده توحيد و حساسيت صحابه در انجام ندادن اعمال شرك‌آلود، نشانه درستي رفتار اين حاكمان و پيوسته بودن اين سيره ميان مسلمانان است.
ساخت بر قبور صحابه نيز از همان سده نخستين آغاز گشت و گسترش يافت. قبر عمه رسول خدا (ص) مادر زبير بن عوام درون خانه بازسازي شده مغيرة بن شعبه قرار گرفت و بنايي جديد بر آن ساخته شد.
ساختن آرامگاه بني‌هاشم كه دار عقيل خوانده مي‌شد و در قبرستان بقيع، محل دفن اموات بني‌هاشم بود، نشان دهنده دفن اموات درون بناهاي ساخته شده در همان سده‌هاي آغازين ظهور اسلام است. قبور ام سلمه و ام حبيبه همسران پيامبر، عقيل بن ابوطالب، عبدالله بن جعفر طيار، ابراهيم و چند تن از ديگر فرزندان پيامبر در قبرستان بقيع داراي قبه بوده است. شواهدي نيز از وجود قبه بر قبر ابن عباس پيش از سال ۹۴ق. حكايت دارد.
سنت ساخت بارگاه و قبه بر قبور امامان شيعه، از ديگر موارد مستند تاريخي در اين زمينه است. قبر امام علي (ع) داراي قبه و بنايي شكوهمند بوده كه به دست هارون الرشيد (حك: ۱۷۰-۱۹۳ق.) ساخته شده است. اين گنبد كه در قصيده ابن حجاج بغدادي (م. ۳۹۱ق.) از شاعران سده سوم و چهارم ق. به آن اشاره شده و از بناهاي كهن بر قبور به شمار مي‌رود، به سال ۲۸۷ق. به دست محمد بن زيد، حاكم شيعي طبرستان، بازسازي شده است.
ساخت بنا بر قبور امامان بقيع (ع) نيز از ديگر موارد مستند تاريخي است. بر پايه كتيبه‌هايي كه در اين حرم‌ها وجود داشته، نخستين بازسازي به سال ۵۱۹ق. به دست مسترشد بالله خليفه عباسي رخ داده است. در آغاز سده هفتم ق. به دست منصور مستنصر بالله (حك: ۶۲۳-۶۴۰ق.) تعميراتي ديگر در حرم انجام شد.
سفرنامه‌نويسان معتبر نيز از وجود برخي از اين مقبره‌ها گزارش داده‌اند. ابن اثير از ارسال معماري از سوي مجد الملك براوستاني (م. ۴۹۲ق.) براي تعمير و مرمت قبه مزار چهار تن از امامان (ع) و عباس بن عبدالمطلب خبر مي‌دهد. ابن جبير (م. ۶۱۴ق.)، ابن نجار (م. ۶۴۳ق.)، ابن بطوطه (م. ۷۷۹ق.) و اولياي چلپي از وجود بقعه‌هايي بر قبور امامان گزارش داده‌اند. نخستين بنا بر قبر امام حسين (ع) در اواخر حكومت بني‌اميه ساخته شده است. پس از ويراني آن به دست هارون الرشيد، ديگر بار در روزگار مأمون بازسازي شد و سپس بارها به دست منتصر عباسي و عمر بن زيد بازسازي گشت.
در۳۷۱ق. ضريحي از چوب ساج به دست عضدالدوله (حك: ۳۶۶-۳۷۲) بر قبر آن امام قرار گرفت. خطيب بغدادي (م. ۲۶۳ق.) از قبر امام كاظم (ع) (۱۸۳ق.) در مقابر قريش نام مي‌برد كه مورد زيارت و توسل برخي بزرگان اهل سنت بوده است. مرقد امام رضا (ع) در مشهد نيز از اين قبيل است كه محمد بن مومل (م. ۳۷۳ق.) از دانشوران حنفي در گزارشي به بقعه‌اي بر قبر او و تواضع بزرگان اهل سنت در برابر آن خبر مي‌دهد.
ابن حبان (م. ۳۵۴ق.) نيز آن جا را مكان برآورده شدن حاجات معرفي نموده است. ناصرالدوله حمداني در ۳۳۳ق. قبه‌اي بر قبور امام هادي (ع) و امام عسكري (ع) بنا نموده است. قبور برخي امامزاده‌ها نيز داراي گنبد و حرم بوده است.
قبر حضرت معصومه۳ (م. ۲۰۱ق.) دختر امام كاظم (ع) در قم كه تا نيمه سده دوم ق. تنها سايباني بر آن بود، در نيمه دوم سده سوم ق. به دست محمد بن زيد داعي علويان (م. ۲۸۷ق.) داراي بقعه‌اي گشت. قبر سيده نفيسه از نوادگان امام حسن (ع) در قاهره نيز داراي گنبد و بارگاه بوده است. سردر آجري درگاه حرم حضرت عبدالعظيم (ع) در شهر ري به دست مجدالدين براوستاني، وزير بركيارق سلجوقي، در سده پنجم ق. ساخته شد كه نشان دهنده وجود بنا پيش از سده پنجم ق. است؛ از سده ششم ق. به بعد، در سراسر جهان اسلام، انواع آرامگاه‌ها به فراواني يافت مي‌شوند. در اين قرن، با گسترش نفوذ تصوف ميان مسلمانان، ساخت مقبره‌هاي صوفيان افزايش يافت. آرامگاه شيخ احمد جام (۴۴۱-۵۳۶ق.) در تربت جام كه گويا در سده ششم ق. ساخته شده و نيز آرامگاه بايزيد بسطامي در حدود سده هشتم ق. از اين جمله هستند.
/م118