مهندسی فقه ابتکار ممتاز شهید سیدمحمدباقر صدر بود

محسن اسماعیلی، عضو مجلس خبرگان رهبری و استاد دانشگاه تهران، شب گذشته، ۲۲ تیر در برنامه تلویزیونی «مصیر» به تبیین ویژگی‌های اندیشه شهید سیدمحمدباقر صدر پرداخت که در ادامه متن آن را می‌خوانید؛

شهید صدر مجموعه‌ای از ویژگی‌ها است که اگر نگوییم منحصر به فرد است، حداقل می‌گوییم شخصیت کمیابی است و به همین دلیل، آثارش خواندنی است. اولین ویژگی آثار شهید صدر این است که خواننده با مطالعه این آثار، می‌تواند مطمئن باشد که به یک منبع اصیل و ناب اسلامی دسترسی پیدا کرده است. خیلی‌ها به نام اسلام می‌نویسند و می‌گویند، اما همه گفته‌ها و نوشته‌هایشان اسلامی نیست و تحت تأثیر اندیشه‌های دیگران که با اسلام بیگانه هستند، قرار می‌گیرند و می‌خواهند به آن رنگ اسلام بزنند و این بسیار خطرناک است که بخواهیم یک مکتب را با عینک بیگانه مطالعه کنیم. شهید صدر فرزند اصیل حوزه است، خوب درس خوانده و به خوبی هم اینها را گفته است و می‌توانیم مطمئن باشیم که یک منبع اصیل را می‌خوانیم.

دومین ویژگی آثار ایشان روان بودن مطالبشان است. دانشمند و فرزانه بودن، با معلم و نویسنده بودن متفاوت است و اینها دو هنر محسوب می‌شود. خیلی‌ها هستند که دانشمندان خوبی محسوب می‌شوند، اما نمی‌توانند ایده‌های خوبی را که دارند، در قالب نوشته به مخاطب بدهند. این نعمتی است که خدا به برخی داده است و شهید صدر نیز به حد وفور از این نعمت برخوردار است. قلم روانی دارد و افکاری اصیل و ناب را به خواننده به راحتی منتقل می‌کند که این موجب می‌شود زحمت خواننده کم شود. البته منظورم این نیست که خواننده می‌تواند به راحتی نتیجه بگیرد.

مهندسی فقه از امتیازات بارز شهید صدر
سومین ویژگی که به نظرم از دو مورد قبلی کمیاب‌تر است، اینکه ایشان ذهنشان منسجم و ریاضی است. یک وقت برای ایشان تعبیری به کار بردم و گفتم شهید صدر فقیه مهندس است و به تعبیری مهندسی فقه از امتیازات و ابتکارات ایشان است. منظور این است که وی می‌داند یک بحث فقهی را از کجا شروع کند، به کجا خاتمه دهد و از چه راه‌هایی عبور کند. برای نمونه اگر بخواهید یک بنای ساختمانی را بسازید، باید پی‌ریزی کنید و بعد که ساختمان بنا شد، نوبت به ریزه‌کاری‌هایی می‌رسد و در مباحث علمی نیز بسیار مهم است که بنای کار طوری پی‌ریزی شود که ساختمان با تکان‌های کوچک فرو نریزد.

شهید صدر همین کار را می‌کند و در هر بحثی، مباحث فکری و نظری را به صورت دقیق و متین ذکر می‌کند و پایه‌های این ساختمان فکری را طوری بالا می‌آورد که غیر قابل تخریب است. البته تا جایی که می‌تواند آن ریزه‌کاری‌ها را نیز انجام می‌دهد، اما دست مخاطب را نمی‌بندد. در حقیقت آثار ایشان تأمل برانگیز است و کسی که آنها را می‌خواند، وادار به فکر کردن می‌شود و این امتیاز، در کمتر کتابی دیده می‌شود.

آثار شهید صدر مخاطب را به تأمل وامی‌دارد
به حوزه دانش می‌توان به دو گونه نگاه کرد؛ یک موقع کتاب را برای خواننده به منزله انباری از معلومات در نظر می‌گیرید و ممکن است این انبار پُر باشد و کالاهای لوکس هم داشته باشد، اما خواننده می‌آید و از این انبار چیزهایی که لازم دارد می‌برد، اما نوع دوم نگاه این است که کتاب را به عنوان کارخانه نظریه‌پردازی ببینید. یعنی نویسنده این مهارت را داشته باشد که ضمن اینکه مطالب خوبی را در کتابش بیان می‌کند، مخاطب را به تأمل وامی‌دارد و کاری می‌کند که خواننده چه بخواهد چه نخواهد، مجبور به فکر کردن و رفتن به راه‌های نو باشد.

اولاً آثار شهید صدر، هم اصیل و هم مطمئن است و چیزی که ایشان می‌گوید التقاطی نیست. دوم اینکه روان است و سوم اینکه منطقی و تأمل‌برانگیز است و بالاخره ویژگی چهارم، کاربردی بودن این آثار است. ایشان به موضوعاتی پرداخته که مشکلات روز انسان را حل می‌کند و در حقیقت یک تئوریسین اسلامی برای زندگی بهتر یک مسلمان در دنیا است.

مروری بر نوآوری‌های شهید صدر
یکی دیگر از مباحث، نوآوری‌های شهید صدر است. البته این نوآوری‌ها به اندازه‌ای نیست که بشود در یک جلسه به صورت کامل به آنها پرداخت، چراکه همه آثار ایشان آکنده از این نوآوری‌ها است. اما به چند مورد اشاره می‌کنم؛ یکی اینکه چگونه می‌توان از داشته‌های سنتی فقه برای ترسیم نظام حقوقی کارآمد استفاده کرد. ما مسلمانان معتقدیم نظام سیاسی ما مبتنی بر شریعت است، از جمله در قانون اساسی تصریح شده که نظام جمهروی اسلامی در همه ابعاد باید مبتنی بر شریعت باشد. اما سوال این است که شریعت چیست؟ از شریعت چطور می‌توان برای نظام‌سازی سیاسی و حقوقی استفاده کرد؟ چطور می‌توان برای مشکلات امروز و فردای کشور با استفاده از احکام فقهی راه‌حل پیدا کرد؟

شهید صدر در آثار خود به انحاء مختلف به دنبال پاسخ به این سوالات است. مثلاً بانکداری که دنیای امروز بدون نظام بانکی غیرقابل تصور است و نمی‌توانیم بانک را از زندگی خود حذف کنیم. اما نظام بانکی بنا بر چیزی که در دنیای کنونی می‌بینیم، اگر نگوییم مبتنی بر ربا است، حدقل می‌توانیم اینطور بگوییم که جدا کردنش از ربا بسیار دشوار است. بنابراین بانکداری بدون ربا و اسلامی دغدغه است.

شهید صدر در آن دوران که تجربه حکومت اسلامی نداشتیم و این بحث‌ها نیز عملیاتی نشده بود، جزء نخستین فقهایی است که در این زمینه بحث می‌کند و بانکداری بدون ربای ایشان، جزء منابع اصلی است. ما بعد از ۴۰ سال که نظام بانکداری را تجربه کردیم و قانون عملیات بانکی بدونم ربا نوشتیم و آزمون و خطا کردیم، هنوز هم با توجه به همه این تجربیات، به آن کتاب محتاج هستیم.

مورد دوم اهتمام ایشان به اداره قانون‌مند جامعه است. شاید اگر از کسی می‌پرسیدید که می‌خواهیم یک نظام سیاسی جدیدی درست کنیم و این نظام سیاسی بر مبنای شریعت باشد، حال چطور اداره می‌شود؟ به ظاهر می‌گفت بر مبنای شریعت. اما ایشان هیچ‌گاه این سخن را ندارد و از روز اول به دنبال این بود که نمی‌شود بدون تدوین نظریات قانونی، البته بر مبنای فقه، کشوری را اداره کنیم. همیشه به دنبال پیدا کردن قانون شرعی مفید کاربردی بوده است.

لذا هنوز انقلاب اسلامی پیروز نشده است و هنوز خیلی از متفکران داخل ایران به این فکر نیفتادند، اما وی طرحی برای قانون اساسی آینده نظام اسلامی می‌دهد، البته طرحی که ایشان می‌دهد، یک الگو برای نظام‌های سیاسی است که بخواهند بر مبنای اسلام حکومت کنند. اما وقتی آن الگو را می‌خوانید، متوجه می‌شوید که ایشان فقیه مهندس است که تلاش کرده هیچ خلائی در هیچ بخشی باقی نماند.

منبع: ایکنا