تداوم پیوند روحانیت با مردم از قاجاریه تا انقلاب ۵۷

محمدمحمود هاشمی، مدرس دانشگاه صنعتی شریف، ۱۲ خردادماه در نشست علمی «روایت تاریخی قیام تنباکو» از سلسله نشست‌های نقطه عطف، گفت: اهمیت این جنبش آن است که برای اولین بار یک حرکت عمومی در سراسر کشور علیه استبداد و استعمار انجام شد و برای اولین بار مرجعیت شیعه علیه این جریان وارد عمل شد و سرآغازی برای جنبش‌های بعدی شکل گرفت و اگر به همه کتبی که در زمینه مشروطه نوشته مراجعه کنید می‌بینید سرآغاز حرکت‌های مردمی برای قانون‌خواهی و برای محدودکردن سلطنت معطوف به جنبش تنباکو شده است و اوج آن فتوای میرزای شیرازی بود.

وی افزود: این حرکت یک سری زمینه‌ها و پیامدهایی داشت و فرایندی را هم طی کرد؛ جامعه ایران چه قبل و بعد از اسلام، عمیقا مذهبی بوده است و بازاری‌ها هم تافته جدابافته نبودند، از دوره صفویه روحانیت شیعه زمام امور مذهبی جامعه را برعهده داشت و به تدریج پیوند بین بازار و روحانیت شکل گرفت و بعد از سقوط صفویه، این پیوند بیشتر هم شد زیرا مدعیان قدرت در ایران، به نزاع و کشمکش‌های سیاسی پرداختند و همین مسئله سبب شده تا روحانیت از ایران به نجف بروند و پیوند ملت ایران با روحانیت نه تنها سست نشد بلکه بیشتر هم شد.

هاشمی افزود: سلسله صفویه در حقیقت مقوم روحانیت شیعه بود ولی بعد از آن، عمدتا این منبع، خود مردم بودند و به خصوص بازاریان. قاجاریه مشروعیت سیاسی صفویه را نداشتند لذا دنبال حمایت روحانیت از خود بودند و همین سبب شد تا دست روحانیون بازتر شود ولی در دوره دوم حکومت قاجاریه روحانیت شیعه در برابر قاجار ایستاند و علت آن هم ضعف و انفعال قاجاریه در برابر حکومت‌های خارجی بود. مردم و بازاریان  هم که روحانیت را قدرت عمده در برابر خارجی‌ها می‌دانستند  بیشتر به این قشر پناه بردند.

افزایش پیوند مردم با روحانیت در دوره قاجار
مدرس دانشگاه بیان کرد: حکومت در ایران سلطنت مطلقه بود و هرچه میل شاه بود عمل می‌شد و هیچ مصونیتی برای مردم در برابر قدرت جز روحانیت نبود و در واقع روحانیت پناه مردم در برابر زورگویی و زیاده‌خواهی‌های پادشاهان و درباریان و محدودکننده قدرت شاهان بود و  حتی وقتی پای دولت‌های خارجی مانند انگلیس به ایران باز شد سبب شد تا جنبش تنباکو شکل بگیرد.

وی افزود: بعد از عهدنامه پاریس افغانستان از ایران جدا شد و ایران پذیرفت گه نظر انگلیس تامین شود، و از طرفی عهدنامه ترکمنچای هم قفقاز را از ایران جدا کرد، حاکمیت سیاسی وقت یعنی قاجارها نسبت به کشورهای زورگو منفعل بودند و این انفعال هم اقتصادی و هم سیاسی بود و تجار روسی و انگلیسی سروری می‌کردند، یعنی در ایران گمرکی کمتری نسبت به تجار ایرانی می‌پرداختند و حق راهداری هم از حکومت ایران می‌گرفتند.

هاشمی بیان کرد: توتون و تنباکو یکی از صادرات مهم ایران بود و کشاورزان و تجار خرده‌پا و بزرگتر از آن سود خوبی از این تجارت می‌بردند ولی در سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا در سال ۱۳۰۷ قمری، امتیاز انحصار فروش توتون و تنباکو را به مدت ۵۰ سال به یک تاجر انگلیسی به نام تالبوت داد و قرار شد ۱۵ هزار لیره به خزانه ایران بدهند و یک چهارم فروش توتون و تنباکو هم باز به خزانه دولت واریز شود و این به مفهوم آن بود که از کشاورزان جزء تا خریداران خرده‌پا و تجار بزرگ همگی باید تحت سیطره این تاجر انگلیسی قرار بگیرند.

شروع اعتراضات دوساله علیه امتیاز توتون
وی اضافه کرد: این موضوع به اضافه ذهنیتی که ایرانیان از ماجرای حضور انگلیس در هند داشتند جرقه اعتراضات علیه حکومت قاجار زده شد و عمال حکومتی از شاه گرفته و بقیه درباریان در این ماجرا، رشوه خوبی هم گرفته بودند. این قرارداد البته به مدت چندماه از مردم پنهان بود. قبلا از این ماجرا امتیاز رویتر هم داده شده بود و آن هم اعتراض گسترده ایجاد کرد لذا این قرارداد هم مخفی ماند ولی یکی از روزنامه‌های ترکی زبان خبر را منتشر کرد و به گوش افراد با سواد ایران رسید و اعتراضات به تدریج در  سراسر کشور بالا گرفت و دو سال هم این حرکت‌های اعتراضی علیه جنبش تنباکو شکل گرفت.

مدرس دانشگاه تصریح کرد: اینطور نبود که جنبش تنباکو به یک باره آغاز  شود و میرزای شیرازی هم فتوا دهند بلکه دو سال و با شروع آن از شیراز آغاز شد و داماد میرزای شیرازی علیه این امتیاز سخن گفت و حکومت  هم برخورد کرد و او را دستگیر و تبعید کردند و اولین شورش در این شهر ایجاد شد و عده‌ای هم کشته شدند. حرکت بزرگتر بعدی را تبریزی‌ها انجام دادند زیرا مرکز اصلی تجارت تنباکو و توتون بود و تجار این شهر از همه جا بیشتر متضرر می‌شدند  لذا حتی اعلام کردند که ما قیام مسلحانه علیه حکومت خواهیم کرد و حکومت کوتاه آمد و تبریز را مستثنی کرد.

نقش سیدجمال الدین در تحریم تنباکو
هاشمی بیان کرد: در تهران هم سیدجمال الدین اسدآبادی، اعتراض کرد و تجار از او حمایت کردند و وقتی فهمید شاه علیه او هستند به حرم حضرت عبدالعظیم(ع) رفت و متحصن شد، و باز حکومت سیدجمال را با وضع بسیار بدی از حرم بیرون آوردند و او را به عراق تبعید کردند و سیدجمال در آنجا حرکت خود را تشدید کرد و در اینجا سیدجمال، نامه به میرزای شیرازی نوشت و او را از ماوقع با خبر کرد و میرزای شیرازی هم تلگرافی به شاه زد و مخالفت خود را با این قرارداد اعلام کرد و البته شاه هم مخالفت کرد. البته اصفهان هم به رهبری آقانجفی مقاومت بزرگی کردند و در مشهد؛ یزد، کاشان و کرمان هم مخالفت‌ها شکل گرفت.

پیوند بی‌بدیل بازار و روحانیت
مدرس دانشگاه اضافه کرد: رهبری این حرکتها با روحانیت و مجتهدین شیعه بود، ولی نیروهایی که جامعه را به حرکت درآورده بودند تجار بودند بنابراین نمی‌توان جنبش تنباکو را فقط به یک قشر نسبت دهیم بلکه بازاریان و روحانیت و با همراهی سایر مردم به نتیجه رسید و این پیوند تا انقلاب ۵۷ تداوم یافت. همیشه بازار با روحانیت پیوستگی داشت و نمی‌توان اینها را از هم جدا کرد و حتی خیلی از مدارس علمیه در درون بازارها ساخته می‌شد. در تمامی شهرها، یک سر بازار همیشه به مسجد و حوزه علمیه منتهی می‌شد و اینها قابل تفکیک نبودند.

عقب‌نشینی شاه قاجار از امتیاز تنباکو
وی در پاسخ به این پرسش که آیا پیوند بین روحانیت و بازار اولین پیوند در طول تاریخ بود، افزود: اولین نبود ولی در بین مهمترین حوادث، اولین بود. قبل از آن مسئله حمله به سفارت روسیه را داشتیم و مردم تحت تاثیر میرزا مسیح مجتهد این کار را کردند یا در قضیه امتیاز به رویتر این حرکت حول محور روحانیون تهران شکل گرفته بود ولی در جنبش تنباکو بروز و ظهور فوق‌العاده پیدا کرد و حاکمیت سیاسی، غافلگیر شد. در مواردی اعتراض علیه کمبود نان و ارزاق و ... اعتراضاتی وجود داشت ولی در این جنبش حاکمیت سیاسی به چالش کشیده شد و وقتی فتوای میرزا صادر شد، مردم قلیانها را شکستند و توتون و تنباکو استفاده نکردند و به تدریج شاهد عقب‌نشینی حکومت‌های قاجاری بودیم.

هاشمی بیان کرد: حتی میرزای شیرازی مصر بود که تا زمانی که انحصار خارجی هم شکسته نشود به اعتراضات ادامه خواهند داد و تحریم برقرار است و همین سبب شد حکومت به علما دستور بدهد که یا باید قلیان بکشید و یا از تهران بیرون بروید و میرزا حسن اشتیانی حاضر به پذیرش نشد و در اینجا شورش عمومی ایجاد شد و سیل خروشان مردم دارالحکومه را به محاصره در آوردند.

وی در پایان افزود: البته روسیه هم از این امتیاز ناراضی بود و وقتی شورش گسترده در تهران رخ داد نیروهای قزاق که فرماندهان روسی داشتند، هم در شکستن محاصره قصر شاه دخالت نکردند و شاه به وحشت افتادند که مبادا ارگ شاهی تصرف شود و در اینجا لغو امتیاز را به صورت کامل پذیرفتند ولی میرزای شیرازی باز هم حاضر به لغو فتوای تحریم نشد، بلکه خواستار این شد که حکومت تلگراف به او بزند و رسما لغو امتیاز را اعلام کند  و وقتی حکومت این کار را کرد او فتوای تحریم را برداشت.  
منبع: ایکنا