کتاب توصیه‌ای و عرفان مورد علاقه آیت الله خوشوقت
وارث: به مناسبت فرا رسیدن دومین سالروز رحلت آیت الله عزیزالله خوشوقت، استاد عرفان و شاگرد برجسته علامه طباطبایی، در خصوص شخصیت عرفانی وی با حجت الاسلام حسین روحانی نژاد، استاد و پژوهشگر عرفان به گفتگو نشسته ایم که مشروح آن از نظرتان می گذرد:
آیت الله خوشوقت به چه نوع مشرب عرفانی معتقد بود و عرفانی که به ترویج آن می پرداخت، چه ویژگی هایی داشت؟
وی از اساتیدی بود که به عرفان اهل بیتی (ع) معتقد بود و به عرفان مصطلح موجود را که به عرفان اسلامی یا محی الدینی، مشهور است، اهتمام چندانی نداشت. وی معتقد بود ما باید به سرچشمه صافی و شیرین روایات و آیات مراجعه کرده و از این منبع عظیم الهی استفاده کنیم.
یعنی مخالف با عرفان اسلامی مصطلح بود؟
ببینید استاد هیچ گاه با عرفان مصطلحِ موجود برخورد ناصواب یا اهانتی نکرده یا در رد و منزلت بزرگان این عرفان نیز سخنی نگفت که زیبنده او نباشد. اما به هر حال تاکید داشت ما حتی به عرفانی که شخصیت های شیعی همچون علامه سید حیدر عاملی مطرح کرده اند، نمی توانیم بسنده کنیم به دلیل آنکه این عرفان نیز ذیل عرفان محی الدینی است و ساختار جدیدی بر ساختار شیعی ندارد. وی معتقد بود ما بدون اصطلاحات عرفانی موجود، باید به سراغ ادعیه، مناجات ها و روایات و در صدر اینها قرآن رفته و تلاش کنیم که عرفان قرآنی و اهل بیتی را از آنها استخراج کنیم.
اما استاد معتقد بود توقع این نیست که در آغاز راه ما بتوانیم به اندازه عرفان مصطلح پیش برویم و کار ما با اتقان صد در صد همراه باشد بلکه باید در این مسیر قدم برداریم و کار را آغاز کنیم و شاید سال ها بلکه چند قرن نیاز باشد در این مسیر گام بردایم تا این سلوک به پختگی عرفان مصطلح برسد.
آیت الله خوشوقت از اینکه اصطلاحات عرفان ابن عربی را بر مکتب اهل بیت (ع) تحمیل کنیم، ما را برحذر می داشت و می گفت بدون ذهنیت عرفان مصطلح باید به سراغ جوامع روایی و مناجات ها و دعاهای اهل بیت (ع) برویم و از آنها عرفان و سیر و سلوک اهل بیتی را استنباط و استخراج کنیم. هر چند وی چندان تمایلی به استفاده و به کار بردن واژه عرفان، نداشت و سلوک یا عرفان دینی را بیشتر می پسندید.
با توجه به اینکه اشاره کردید آیت الله خوشوقت معتقد به عرفان اهل بیتی بود، در میان منابع روایی موجود، آیا بر منبع خاصی تاکید داشت؟
بله؛ علاوه بر تاکید بر روایات، بر کتاب اصول کافی تاکید فراوان داشت.
دیدگاه آیت الله خوشوقت نسبت به سایر عرفان های موجود چگونه بود؟
استاد به ویژه نسبت به فرقه هایی که آداب و رسوم عرفانی بسیاری برای خود ساخته و پرداخته اند، که نمی توان برای آن مستندات قرآنی و روایی ارائه کرد، با تردید می نگریست.
در مجموع از عرفان اصیل به عنوان عرفان دینی یا اهل بیتی یاد می کردند و به ترویج آن می پرداختند.
بارزترین ویژگی های اخلاقی و عرفانی این شخصیت برجسته عرفانی را در چه می دیدید؟
استاد اهل زیاده گویی نبود و کم سخن می گفت و اگر هم حرفی می زد، در مواردی که نیاز بود هشداری داده شود و احیانا گام در مسیری که مسیر مطمئنی نیست نگذاریم یا اهل بیت (ع) و فرهنگ آن را کنار نگذاشته و مورد بی میلی و کم مهری قرار ندهیم، سخن می گفت.
او آدمی بود که زبان خود را در کنترل خود داشت و در جلسات شورای علمی گروه عرفان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی که داشتیم، شاید در برخی جلسات اصلا سخنی نمی گفت و هر گاه از او در خواست اظهار نظر می شد، کوتاه و مختصر نظر خود را بیان و تاکید می کرد مراقب خطرها و انحراف ها باشید و در دام هایی که گسترده شده، نیفتید.
استاد بیشتر بر تقوا و همان تعابیری که از آیات و روایت استفاده می شود، تکیه و تاکید داشت. وی مرد بزرگ و بزرگوار و از شاگردان علامه طباطبایی و از افرادی که تاثیر فراوان در نسل جوان داشتند، بودند و من خود حتی گاه واسطه بودم برای برخی فضلای قم که پس از آیت الله بهجت، مسائل سلوکی را از او جستجو کرده و در این راستا درخواست ملاقات و راهنمایی می کردند که البته رهنمودهای وی هم برگرفته از قرآن و کلام اهل بیت علیهم السلام بود.
طی این سال هایی که با استاد معاشرت و هم نشینی داشتید، خاطره ای جالب برای شما به یادگار مانده است؟
البته دیدارهای ما بیشتر محدود به جلساتی می شد که با هم داشتیم و همه آن لحظات برای من خاطره بود. در حقیقت حضور آیت الله خوشوقت در جلسات، حضوری قدسی بود و با اینکه کم سخن می گفت، اما نفس حضور، نگاهبانی بود بر اعضای جلسه و در واقع با قدرت روحی که داشت، جلسه را از اینکه به سمت و سویی دیگر برود برحذر می داشت و جلوگیری می کرد.
اما آیت الله سید ابراهیم خسرو شاهی که در تهران مستقر بوده و از حکما و فلاسفه فعلی این شهر و پیرمردی اهل تقوا و تهجد هستند، و آن بزرگوار نیز مدتی در جلسات شورای علمی گروه شرکت می کرد. با اینکه آیت الله خسروشاهی موافق عرفان اسلامی و مدافع آن بود، و به هر حال به گونه ای ابراز عقیده می کرد که طرف مقابل را رد کنند، اما می گفت اگر می خواهیم عرفان بنویسم و در رابطه با آن قلم بزنیم باید خود مانند آیت الله خوشوقت اهل تهجد و عمل باشیم و از مکاشفات خود حرف بزنیم نه از مکاشفات دیگران؛ لذا در وهله اول آنچه خود به عنوان ارمغان سیر و سلوک به دست آورده ایم باید عرضه کنیم.
اما آیت الله خوشوقت تاکید داشت که عرفان اهل بیتی به مردم ارائه و عرضه شود هر چند در گام نخست در این باره ضعف داشته یا لزران باشد اما باید به تدریج این گام را برداشت تا اتقان یابد. در راستای تاکیدات استاد، هم اکنون چند جلد کتاب در ارتباط با سلوک عملی اهل بیت علیهم السلام در حال آماده سازی است که به زودی در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد.