توصیف سبک زندگی اسلامی در خطبه «متقین» نهج‌البلاغه

محسن ایمانی، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس، به تبیین شاخصه‌های سبک زندگی اسلامی پرداخت و اظهار کرد: ما می‌توانیم سبک زندگی اسلامی را در چند ساحت مورد بررسی قرار دهیم. اولین ساحت، بُعد فردی است. اگر بخواهیم به سبک زندگی اسلامی پایبند باشیم، اولین گام، خودشناسی است. فلاسفه در این باره بحث وجود رابط و مستقل را مطرح می‌کنند و می‌گویند که وجود انسان عین ربط به خداوند است و این مسئله را با استدلال‌های مختلفی ثابت می‌کنند. پس فرد در گام اول باید قدمی در راه خودشناسی بردارد، چراکه به فرموده امام معصوم(ع)، نافع‌ترین معرفت‌ها معرفت نفس است. قاعدتاً کسی که می‌خواهد به تربیت نفس دیگران بپردازد، ابتدا باید به تهذیب نفس خودش اقدام کند.

وی گفت: همچنین، در سبک زندگی اسلامی تبعیت از نفس اماره معنا ندارد و پیروی از هوای نفس در دین اسلام ملامت شده است. البته انسان می‌تواند هوای خوب هم داشته باشد؛ چنانکه امام حسین(ع) می‌فرمایند: «تَرَكْتُ الْخَلْقَ طُرّاً فِي هَوَاكا وَاَيْتَمْتُ الْعِيَالَ لِكَيْ اَرَاكَا؛ مردم را تماماً به هوای تو ترک گفتم و [راضی شدم] فرزندانم یتیم شوند تا تو را ملاقات کنم.» به هر حال اگر سرپنجه عقل انسان قدرتمند باشند، هوا و هوس قدرت عرض اندام ندارند و قدرتمند نبودن عقل انسان موجب می‌شود که هوای نفس بر انسان غلبه کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه تصریح کرد: بالاخره گاهی انسان دچار لغزش می‌شود و از نفس اماره تبعیت می‌کند. در این زمان فرد باید درصدد سرزنش نفس خودش و جبران آن برآید. این نکته مهمی است که اگر کسی اشتباهی کرد، برگردد و ناامید نباشد، چراکه قرآن می‌فرماید: «قلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ». در سبک زندگی مؤمنان ناامیدی جایی ندارد. انسانی که پیرو سبک زندگی اسلامی است ناامید نمی‌شود و اگر ناامیدی به سراغ او بیاید، به آیات الهی رجوع و توبه می‌کند. قرآن کریم نحوه توبه کردن را هم در سبک زندگی اسلامی برای ما مشخص می‌کند و می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا.»

وی افزود: همچنین، قرآن کریم حد متعالی سبک زندگی اسلامی را در رسیدن به نفس مطمئنه معرفی می‌کند. نفسی که به سراغ بدی نرفته و اگر خطایی کرده، ملامت نفس لوامه را پذیرفته است، به مقام نفس مطمئنه می‌رسد و در آن هنگام آرامش دارد. خداوند می‌فرماید: «يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبَادِي وَادْخُلِي جَنَّتِي.» در اینجا خداوند نفس انسان را خطاب قرار می‌دهد و می‌گوید که صاحب نفس مطمئنه به سوی پروردگار خودت برگرد؛ در این حال هم انسان از خدا راضی است و هم خداوند از انسان رضایت دارد. این بهشت خاص خداوند و ثمره سبک زندگی اسلامی رسیدن به این مرتبه است.

ایمانی تصریح کرد: رسیدن به نفس مطمئنه مراتبی دارد. پایین‌ترین مرتبه، که نقطه شروع سبک زندگی اسلامی محسوب می‌شود، اسلام آوردن است. عده‌ای نزد پیامبر(ص) آمدند و گفتند که ما اسلام آوردیم. خداوند خطاب به پیامبر(ص) می‌فرماید: «قالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ.» از این آیه برداشت می‌شود که در سبک زندکی اسلامی مرتبه بالاتری وجود دارد و آن اینکه انسان به مرحله ایمان دست پیدا کند. مرتبه بالاتری از ایمان هم وجود دارد و آن رسیدن به تقواست. تقوا هم مرتبه‌ای دارد. یک گروه از انسان‌های متقی کسانی هستند که اشتباهاتی از آنها سر می‌زند و این پایین‌ترین مرتبه تقواست. مرتبه بالاتری نیز وجود دارد و آن اینکه انسان مورد وسوسه شیطان قرار می‌گیرد ولی مرتکب عمل نادرست نمی‌شود. در مرتبه سوم هم افراد پای در دنیا دارند ولی چشم به آخرت دوخته‌‌اند و هر کاری که انجام می‌دهند نگاهی به خداوند و حیات پس از مرگ دارند. قرآن کریم در همین باره می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ.»

پژوهشگر تربیت اسلامی یادآور شد: انسان‌های متقی ویژگی‌هایی دارند. اگر بخواهیم سبک زندگی اسلامی را تبیین کنیم، باید خطبه متقین نهج‌البلاغه را بخوانیم. شخصی خدمت امیرالمؤمنین(ع) می‌رسند و از ایشان می‌خواهند که متقین را برای من وصف کن. گویی آنها را می‌بینم. بعد حضرت به توصیف متقین می‌پردازند. یکی از ویژگی‌های متقین در این خطبه تواضع است. تواضع یعنی انسان در مجلس جایی بنشیند که دون شأن اوست. لقمان در این باره به فرزندش توصیه می‌کند: «وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَلَنْ تَبْلُغَ الْجِبَالَ طُولًا؛ و در [روى] زمين به نخوت گام برمدار چرا كه هرگز زمين را نمى‏‌توانى شكافت و در بلندى به كوه‌ها نمى‌توانى رسيد» (اسرا/۳۷). همچنین حضرت می‌فرمایند که متقین میانه‌رو هستند. پس در سبک زندگی اسلامی اعتدال و عدالت وجود دارد. در تعریف عدالت هم گفتند: «وضع شی فی موضعه»، یعنی هر چیزی سر جای خودش باشد. حکمای ما می‌گویند که نظام خلقت نظام احسن است. پس در زندگی شخصی فرد در ارتباط با خودش میانه‌روی دارد و این میانه‌روی در خوردن، خوابیدن، سخن گفتن و سایر شئونات زندگی او جریان دارد.

ایمانی در پایان گفت: در سبک زندگی اسلامی مرتبه‌ای بالاتر از تقوا هم وجود دارد و آن یقین است. پیامبر(ص) جوانی را در مسجد دید که رنگش پریده بود. حضرت از ایشان پرسید که در چه حالی؟ گفت که در حال یقین هستم و می‌توانم بگویم کدام یک از اصحاب تو اهل بهشت هستند و کدام یک اهل دوزخ هستند. در روایتی آمده که هیچ چیز کمتر از یقین میان مردم تقسیم نشده است. یقین هم مراتبی دارد که عبارت است: از «علم الیقین»، «عین الیقین» و «حق الیقین». در قرآن کریم این تعبیر درباره حضرت مریم(س) به کار رفته است: «‌وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ». انسان‌هایی که به این مرتبه می‌رسند به بالاترین مرتبه در سبک زندگی اسلامی رسیده‌اند. بعد از رحلت پیامبر(ص) از یکی از همسران ایشان پرسیدند که پیامبر چگونه آدمی بود؟ گفت که پیامبر قرآن مجسم بود؛ یعنی اگر قرآن در وجود یک انسان کاملاً پیاده شود، او پیامبر اسلام است. اگر می‌خواهیم سبک زندگی اسلام را از قرآن بیاموزیم، باید به رفتار پیامبر نگاه کنیم و سنت نبوی را در زندگی خودمان تسری دهیم. اگر انسان پایبند به سبک زندگی اسلامی باشد، چشمانش در همین دنیا باز می‌شود و به تعبیر شاعر «چشم دل باز کن که جان بینی/ آنچه نادیدنی است آن بینی».