آثار زیان‌بار فقر فرهنگی و اقتصادی در سبک زندگی اسلامی

یکی از دعاهایی که به خواندن آن بعد از هر نماز واجب در ماه مبارک رمضان سفارش شده است، دعایی است که با جمله «اللَّهُمَّ أَدْخِلْ عَلَی أَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ» آغاز می‌شود. از پیامبر اکرم (ص) روایت شده هر که این دعا را در ماه رمضان بعد از هر نماز واجب بخواند، گناهان او تا روز قیامت آمرزیده شود.

این دعا توسط حجت الاسلام والمسلمین سید محمدباقر علم الهدی استاد حوزه علمیه تهران شرح داده شده است و امروز در سومین روز از ماه مبارک رمضان با اشاره به فرازی از این دعا که می‌فرماید «اللَّهُمَّ أَغْنِ کُلَّ فَقِیرٍ» مطالبی درباره اهمیت زدودن فقر در جامعه اسلامی و بشری مطالبی تقدیم مهمانان ماه ضیافت الهی می‌شود:

پیامبر اکرم (ص) در فراز دیگری از دعای ماه مبارک رمضان می‌فرمایند «اللَّهُمَّ أَغْنِ کُلَّ فَقِیرٍ، اللَّهُمَّ أَشْبِعْ کُلَّ جَائِعٍ». این دعا برای زدوده شدن فقر نه تنها از جامعه دینی بلکه از جامعه انسانی خوانده می‌شود و این نشان از آن دارد که اسلام زیر چتر دعا به همه انسان‌ها توجه می‌کند. این دعا بهترین شاهد و دلیل است که در آن خواسته اسلام که رفع فقر از زندگی و جامعه انسانی است به بشریت معرفی می‌شود، از همین رو شایسته است با توجه به تعالیم اسلامی مقداری به نتایج منفی فقر نیز توجه شود.

اینکه در روایت آمده «الْفَقْرُ سَوادُ الوَجْهِ فِی الدّارَینِ» فقر سیاه رویی در دنیا و آخرت است؛ انسان‌های فقیر گاهی اوقات اعتبار خود را در جامعه از دست می‌دهند «کاد الفقر ان یکون کفر» فقر همنشین کفر است؛ این روایات نشان دهنده آن است که اسلام و ادبیات دینی زندگی همراه با آرامش و آسایش اقتصادی، که یکی از مهمترین گزینه‌ها و مدل‌های سبک زندگی محسوب می‌شود را برای مسلمانان و همه مردم طلب می‌کند تا از فقر و نداری دور باشند.

رفع فقر خانواده‌های نیازمند، وظیفه واجب شهروندان جامعه اسلامی

اسلام رفع فقر خانواده‌های نیازمند را از وظایف واجب کسانی می‌داند که در جامعه اسلامی زندگی می‌کنند، حتی به آنانی که امکان دسترسی به اموال و دارایی‌های بیشمار برای زدودن فقر مردم را ندارند آموزش می‌دهد تا از رهگذر دعا بیشتر با اینگونه انسان‌ها مرتبط شوند و برای رفع مشکلات اقتصادی و چهره فقر از زندگی آنان دعا کنند.

انسان در زندگانی دنیا با چندین مدل فقر روبرو می‌شود که یکی از آنها فقر اقتصادی است و می‌طلبد به ریشه‌های این فقر پرداخته شود و هر شخصی به اندازه توان خویش در راستای فقر زدایی از جامعه تلاش کند. برای فقر زدایی از جامعه اسلامی ابتدا لازم است خود فقیر با مدیریت صحیح اقصادی و برنامه‌ریزی دقیق هزینه‌های زندگی خویش را سامان ببخشد، جامعه و حاکمیت نیز در قبال رفع فقر شخص فقیر وظایف و رسالتی دارند که می‌توان به ایجاد اشتغال، آموزش فن و حرفه، فراهم کردن بسترهای لازم برای رهایی از گرداب فقر اشاره کرد.

زمانی که گفته می‌شود «اللَّهُمَّ أَغْنِ کُلَّ فَقِیرٍ» مراد این نیست که تنها طلب استمداد از خداوند متعال کافی است بلکه باید سه عنصر شخص فقیر، جامعه و حاکمیت با برنامه‌ریزی دقیق وارد میدان مبارزه با فقر شوند تا بتوانند از جامعه اسلامی فقر زدایی داشته باشند.

هر چند دین ضلع دیگری از این اضلاع به شمار می‌رود که با ادبیات دینی اموالی را به عنوان زکات، کفارات، وجوهات شرعی و … در راستای زدودن آثار فقر از میان جامعه اسلامی تعیین کرده است. گاهی اوقات سوال می‌شود چرا با وجود پرداخت مالیات باید زکات و وجوهات شرعی را نیز بپردازیم پاسخ بسیار واضح و روشن است مالیاتی که هر شهروند پرداخت می‌کند برای حل مشکلات و معضلات زندگی شخصی خود است، به هر حال حاکمیت، حکومت و دولت خدماتی از جمله حق شهروندی، حق امنیت، حق استفاده از امکانات شهری و… را به تک تک افراد ارائه می‌دهند؛ بنابراین استفاده از تسهیلات و امکانات اجتماعی نیازمند آن است که همه افراد جامعه سهم خود را در زندگی شهری پرداخت کند.

پیر مرد زحمت کشیده‌ای که در دوران جوانی زحمت کشیده و به جامعه خدماتی داشته است اما امروز امکان فعالیت در عرصه‌های اقتصادی را ندارد لازم است مورد حمایت مردم قرار گیرد و این حمایت با پرداخت مالیات‌های دینی مانند زکات و وجوهات شرعی محقق می‌شود. یا برای مثال بانوی کهن سالی که کسی را ندارد به او کمک کند اینجا وظیفه مسلمین است که به او کمک کنند و یاری برسانند؛ موارد استفاده از وجوهات شرعی مانند زکات، خمس و … در همین جا مشخص می‌شود البته دولت نیز وظیفه دارد بستر لازم برای رفع آثار فقر را فراهم و گشایش اقتصادی برای مردم ایجاد کند. بنابراین این وظیفه دولت است که اشتغال بیافریند، صنایع را فعال کند، معادن را به کمک اقتصاد و زندگی مردم بیاورد و با همکاری مردم فقر را از جامعه نابود کند.

فقر فرهنگی؛ ریشه بسیاری از انحرافات و معضلات اجتماعی

دعا نقشه راه زندگی است که با برنامه‌ریزی مسیر حرکت را تنظیم می‌کند، زمانی که انسان از خدا درخواست می‌کند که همه فقرا را بی نیاز کن؛ به این معنا نیست که انسان بنشیند و فقط دعا کند تا فقرا بی نیاز شوند بلکه مقصود آن است که از خداوند متعال بخواهد موانع فقر را از سر راه فقرا بردارد تا شخص فقیر نیز بتواند وارد صحنه‌های اقتصادی شود و با برنامه‌ریزی دقیق و مدیریت صحیح نیاز مادی خود را رفع کرده و پیش برود.

لازم است توجه شود بزرگ‌ترین فقر همان فقر فرهنگی است که اتفاقاً فقر اقتصادی در بسیاری از جهات ریشه در فقر فرهنگی دارد، آن کسی که عقل معاش ندارد مهمترین دلیلش آن است که او سبک زندگی و مدیریت صحیح را آموزش ندیده است و در فرهنگ اقتصادی ضعف دارد برای همین در این دعا از خداوند متعال درخواست می‌کنیم همه انسان‌ها را از فقر فرهنگی نجات دهد.

امروز چه بسیار انسان‌هایی که به خاطر فقر فرهنگی حتی به جنگ با خدا رفتند حتی در مقام معارضه و مبارزه با حضرت دوست برآمدند، آنها نیز جز فقرا محسوب می‌شوند. کسی که امروز رسماً تظاهر به روزه خواری می‌کند بدون اینکه عذری داشته باشد، این انسان قبل از همه چیز فقیر فرهنگی است. نمرود اگر می‌گفت من خدا هستم؛ چون حقیر، بی سرمایه و کم مایه بود که فکر می‌کرد می‌تواند با خدای آسمان‌ها و زمین اظهار همتایی، مشارکت و یا رقابت داشته باشد حال از این اندیشه‌های نمرود و فرعون مآبانه در میان انسان‌ها کم و زیاد دیده می‌شود. کسی که رسماً مرتکب معصیت می‌شود این فقیر فرهنگی است، آن کسی که رسماً دروغ می‌گوید قبل از آنکه دروغ گو، طماع و یا خیانت کار باشد مبتلا به فقر فرهنگی است. چرا که اگر انسان دروغگو به لحاظ فرهنگی رشد کرده بود هرگز اقدام به مبارزه با پروردگار عالم نمی‌کرد، یا از تعدی و تعرض به حقوق مردم اجتناب می‌کرد و برای اموال و دارای ها و آبروی مردم احترام قائل می‌شد. کسی که به راحتی آبروی مردم را می‌ریزد، اعتبار دیگران را زیر سوال می‌برد، جیب مردم را خالی می‌کند، اموال اقتصادی مردم را ظالمانه تصرف می‌کند این انسان قبل از آنکه گرفتار بیماری اخلاقی شده باشد مبتلا به بیماری فقر فرهنگی است برای همین پیامبر اکرم (ص) در این دعا از پیشگاه پروردگار درخواست غنا و نجات از فقر می‌کند. بنابراین این فراز از دعا نه تنها فقرای اقتصادی بلکه فقرای فرهنگی را نیز شامل می‌شود.

انبیا، اولیای الهی و خوبان عالم هرگز به مقام قرب پروردگار عالم نمی‌رسند مگر اینکه در پیشگاه خداوند متعال احساس فقر کنند و چون احساس فقر کنند دائم برای کسب سرمایه‌های ملکوتی و معنوی اقدام می‌کنند همه انسان‌ها نیز با الگو برداری از آن بزرگواران باید چنین باشند.

منبع: مهر