غلامی: علامه مصباح، دیده‌بان تیزبین ساحت فکر و عمل بود

حجت‌الاسلام والمسلمین رضا غلامی، رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانیِ اسلامی صدرا در مراسم گرامیداشت منزلت علمی و عملی آیت‌‎الله محمدتقی مصباح یزدی با اشاره به اینکه احصا و تبیین خدمات علمی شخصیت بزرگی همچون علامه مصباح که تمام عمر خود را صرف خدمت به اسلام و انقلاب اسلامی کرده، کار ساده‌ای نیست، گفت: مرحوم آیت‌الله مصباح یکی از شاگردان مبرز مرحوم علامه طباطبایی (ره) محسوب می‌شدند و خودشان هم بعد از علامه طباطبایی، یکی از فیلسوفان معاصر ایران بودند.

علامه مصباح فلسفه را در حوزه‌های علمیه از حاشیه به متن وارد کرد

وی با بیان اینکه کرسی درس فلسفه علامه مصباح در این سال‌ها همواره یکی از مهم‌ترین و جذاب‌ترین کرسی‌های فلسفی به شمار می‌رفت و صدها نفر همچون طلبه و غیر طلبه، به صورت حضوری و یا غیر حضوری از مباحث فلسفی علامه مصباح بهره می‌بردند، افزود: از شرح الهیات و برهان شفا تا شرح اسفار؛ از شرح نهایه الحکمه تا سایر دروس فلسفی استاد که از جهت دقت و عُمق، جزو برجسته‌ترین دروس فلسفی حوزه محسوب می‌شد. به نظر می‌رسد، یکی از خدمات بزرگ استاد مصباح این بود که اولاً فلسفه را در حوزه‌های علمیه از حاشیه و انزوا خارج کرد و به رغم کارشکنی‌های مخالفان فلسفه، وارد متن حوزه کرد.

حجت‌الاسلام غلامی هموارسازی راه یادگیری فلسفه در حوزه را از دیگر خدمات علمی علامه مصباح عنوان کرد و گفت: آیت‌الله مصباح با ایجاد بسترهای مساعد، مانند راه‌اندازی کرسی‌های آموزش فلسفه یا تألیف کتاب‌های ارزشمندی مانند کتاب 2 جلدی آموزش فلسفه، راه را برای یادگیری فلسفه در حوزه از مراحل مقدماتی تا مراحل عالی هموار کرد. ضمن آنکه رونق و گسترش آموزش فلسفه اسلامی از سوی آیت الله مصباح تنها در دایره حوزه‌های علمیه محدود نشد و خیلی سریع به دانشگاه‌ها و محیط های دانشگاهی نیز سرایت کرد.

مواجهه پرقدرت با فلسفه‌های غربی از اقدامات مهم علامه مصباح بود

رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانیِ اسلامی صدرا ادامه داد: البته واقعیت این است که استاد مصباح به رغم دفاع از فلسفه و به جریان انداختن آن در حوزه و دانشگاه، راه نقد فلسفه را نبست و با تاکید بر نقدپذیر بودن متون فلسفه اسلامی، فرصت هایی را برای اصلاح و تکمیل مباحث فلسفی اسلامی فراهم کرد.      

وی با بیان اینکه یکی از ویژگی‌های منحصربه فرد دروس و تألیفات فلسفی علامه مصباح این بود که فلسفه اسلامی را رویاروی مکاتب فکریِ الحادی و سکولار غرب قرار داد، اظهار داشت: روشن است که دو سده اخیر را باید عصر اوج‌گیری ایسم‌های مدرن دانست که مناقشات فکری فراوانی را در دنیا ایجاد کرد. بخشی از این مناقشات متوجه تفکر اسلامی بود که فراتر از اندیشه مسیحی و از پایگاه عقلانیت اسلامی حرف‌های مهمی برای گفتن داشت.

حجت‌‎الاسلام غلامی با اشاره به اینکه آیت‌الله مصباح راه استادشان مرحوم علامه طباطبایی را ادامه دادند و بر خلاف کسانی که فلسفه را برای فلسفه می‌خواستند یا راه مواجهه فلسفه اسلامی با فلسفه‌های معاصر غربی را نمی‌دانستند، با به میدان آوردن فلسفه اسلامی، بخش‌های مهمی از فلسفه های غربی را با چالش روبرو ساخت، تصریح کرد: کتاب‌های نقدی فشرده بر اصول مارکسیسم، ایدئولوژی تطبیقی، بخشی از کتاب ۲ جلدی آموزش فلسفه، دین و آزادی، رابطه علم و دین، معرفت شناسی انتقادی، نقد و بررسی مکاتب اخلاقی و از همه مهم‌تر دروس فلسفه اخلاق، آثاری به شمار می‌روند که بیش از سایر آثار استاد در مقام به چالش کشیدن مکاتب فکری الحادی و سکولار هستند، هرچند در سایر آثار ایشان مانند جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن نیز همین خط به وضوح مشاهده می‌شود.

میان آرا و افکار فلسفی علامه مصباح، نوآوری‌هایی وجود دارد

رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانیِ اسلامی صدرا با بیان اینکه میان آراء و افکار فلسفی علامه مصباح، نوآوری‌هایی وجود دارد، گفت: این نوآوری‌ها در بعضی رساله‌ها و مقالات علمی شاگردان استاد تبیین شده است. مثلاً رویکردشان به خلوص فلسفه، یا بحث‎های جامعه و تاریخ؛ همچنین مباحث آیت‌الله مصباح در فلسفه سیاسی، حاوی نوآوری‌هایی است که قبلاً از سوی شاگردان استاد مورد بحث قرارگرفته و هنوز هم نیازمند بررسی و تأمل است.

وی افزود: اما یکی دیگر از خدمات بزرگ و منحصربه فرد علامه مصباح، ورود به عرصه‌هایی بود که جزو گلوگاه‌های پر پیچ و خم مباحث فلسفی محسوب می‌شود و حضور موفق در این ساحت‌ها، پهلوانی همچون آیت‌الله مصباح را می‌طلبید. برای مثال، دروس فلسفه اخلاق علامه مصباح که حقیقتاً همچون نگینی درخشان در میان دروس فلسفی آیت‌الله مصباح می‌درخشد، نمونه‌ای بارز از مواجهه پهلوانانه علامه مصباح با مباحث فلسفی محسوب می‌شود.

رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانیِ اسلامی صدرا  با بیان اینکه اکثر کسانی که ظریف‌بین هستند اذعان دارند که مباحث فلسفه اخلاق علامه مصباح، جدای از اتقان و استحکام، باب‌های تازه ای را در ساحت فلسفه اخلاق گشوده است، خاطر نشان کرد: این مباحث می‌تواند تا سال‌های متمادی، زمینه نظریه پردازی‌های اندیشمندان مسلمان در این عرصه را فراهم کند.

به فعلیت رساندن ظرفیت‌ها و تئوریزه سازی معارف انقلاب

وی با اشاره به اینکه با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، لازم بود تفکرات انقلابیِ منبعث از اسلامِ ناب ابتدا تئوریزه شده و ضمن ارائه آن به زبان معاصر و همچنین ایجاد یک اتمسفر فکری جدید و قوی، این تفکرات بتوانند با حل مسائل و ابهامات موجود و پیش رو، از خود در برابر هجمه تفکرات رقیب دفاع کنند، اظهار داشت: به نظر می‌رسد مرحوم آیت‌الله مصباح در این عرصه نیز مانند سایر عرصه‌ها پیشتاز بود. ایشان نه تنها شخص خودشان را در این میدان وقف انقلاب اسلامی کردند، بلکه با تشکل‌سازی و به فعلیت رساندن ظرفیت‌ها و نیز ایجاد ظرفیت‌های تازه، از هیچ کوششی برای تئوریزه کردن معارف انقلاب اسلامی و همچنین پاسخگویی به نیازهای فکری- دینی نظام جمهوری اسلامی کوتاهی نکردند.

حجت‌الاسلام غلامی ادامه داد: این در حالی بود که برخی از علماء تراز اول حوزه با وجود دِین بزرگی که انقلاب اسلامی بر گردن آنها داشت، نه تنها حاضر به مجاهدت در راه تقویت بُنیه فکری انقلاب اسلامی نشدند، بلکه ترجیح دادند فاصله خود را با انقلاب حفظ کنند تا مبادا، وجود برخی اشکالات دامن آنها را لکه‌دار کند. با آنکه می‌توان گفت به نوعی همه آثار استاد مستقیم و یا غیر مستقیم در سطح مبانی و یا در سایر سطوح، از چنین جایگاهی- یعنی تئوریزه‌سازی معارف انقلاب اسلامی- برخوردارند. بنابراین، برای مثال می‌توان به کتاب‌‎های انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، انقلاب اسلامی، جهشی در تحولات سیاسی تاریخ، پاسخ‌های استاد به جوانان پرسش‌گر، حقوق و سیاست در قرآن، زن نیمی از پیکر اجتماع، نظریه حقوقی اسلام، نظریه سیاسی اسلام، نگاهی گذرا به حقوق بشر از دیدگاه اسلام اشاره کرد.

مقابله با انحراف و التقاط/ علامه مصباح دیده‌بان تیزبین ساحت فکر و عمل بود

وی با بیان اینکه یکی دیگر از خدمات بزرگ علامه مصباح، شناخت عمیق و زودهنگام انحرافات و التقاط‌های فکری در میدان علم و عمل، و سپس مقابله شجاعانه و بدون تعارف با این انحرافات و التقاط ها بود، گفت: گذشته از کوشش‌‍‌های جدی استاد مصباح در مواجهه با قرائت‌های التقاطی از اسلام مانند اسلام مارکسیستی در پیش از پیروزی انقلاب اسلامی که تداوم آن می‌توانست خسارت‌های جبران ناپذیری را به سیستم اعتقادی و نیز به جنبش انقلابی مردم مسلمان ایران وارد کند، ایشان چه در دهه پرتلاطمِ نخست انقلاب اسلامی، و چه تا روزهای پایانی عمر شریفشان، دیده بان تیزبین دو ساحت فکر و عمل بودند.

حجت‌الاسلام غلامی با اشاره به اینکه علامه مصباح هر کجا که لازم بود شجاعانه با انحرافات و التقاط های فکری مقابله کردند، خاطر نشان کرد: در دهه هفتاد، از تزریق نسبی‌گرایی معرفتی به تفکر اسلامی تا ترویج پروتستانیسم اسلامی، از تحمیل رفرمیسم مسیحی به اسلام تا پیوند زدن جامعه مدنی سکولار به جامعه اسلامی، موضوعاتی بود که استاد مصباح در برابر آنها سکوت نکرد و با ورود قاطع به صحنه، نقش موثری در نقد عالمانه این نوع تفکرات و به انزوا کشاندن آنها بر عهده گرفت.

وی افزود: همچنین در دهه ۸۰ و ۹۰، از یک طرف فتنه ۸۸ و هجمه به اصل نظام جمهوری اسلامی، بعد از آن، تولد افکار نوفرقانی و پس از آن، احیاء قرائت‌های لیبرال مآبانه از انقلاب اسلامی، سپس طراحی خلع سلاح انقلاب و هضم در غرب، برنامه‌های بود که استاد مصباح در برابر آنها با قوت و شجاعت ایستاد و هزینه‎های سنگین این ایستادگی را نیز پرداخت کرد.

رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانیِ اسلامی صدرا اظهار داشت: از بین آثار علامه مصباح در این زمینه می‌توان به کتاب‌های پاسداری از سنگرهای ایدئولوژیک، معرفت شناسی انتقادی، قلمرو دین، کتاب آزادی، ناگفته‌ها و نکته‌ها، اصلاحات، ریشه‌ها و تیشه‌ها، تهاجم فرهنگی، جان ها فدای دین، جوانان و مشکلات فکری، گفتمان روشنگر درباره اندیشه‌های بنیادین، نقش تقلید در زندگی، توفان فتنه و کشتی بصیرت و عبرت های خرداد اشاره کرد.

تقویت جریان علوم انسانیِ اسلامی

وی با بیان اینکه محتوا و مغزافزار مدیریت جامعه اسلامی نمی‌تواند سکولار باشد، گفت: با پیروزی انقلاب و تشکیل نظام جمهوری اسلامی و اشتیاق مردم برای جاری و ساری شدن احکام و ارزش‌های الهی در حیات فردی و اجتماعی، می‌بایست یک دانش انسانی و اجتماعی تازه جایگزین علم انسانیِ و اجتماعی غربی و سکولار شود. هرچند تفکر شکل‌گیری علم دینی از پیش از پیروزی انقلاب ذهن شماری از اندیشمندان اسلامی از شیعه و سنی را درگیر کرده بود و بعد از انقلاب اسلامی نیز این تفکر در محیط های علمی همچنان حیات مختصری داشت، اما مرحوم مصباح جزو فعال‌ترین اندیشمندان اسلامی در این عرصه شناخته می شوند که توانستند این تفکر را در ابعاد وسیعی به منصه ظهور برسانند.

حجت‌الاسلام غلامی افزود: ایشان نه تنها خودشان در این عرصه آثار علمی متعددی ارائه دادند، بلکه با ایجاد ظرفیت‌های جدید و پرقدرت، یعنی موسسه در راه حق، موسسه باقرالعلوم (ع) و سپس موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، و هدایت مستقیم آنها، گام‌های مهمی را برداشتند. چه در زمینه پژوهش و تألیف ده‌ها اثر ارزشمند در رشته‌های گوناگون علوم انسانیِ اسلامی، و چه در زمینه تربیت مدرس.

رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانیِ اسلامی صدرا با اشاره به اینکه مرحوم مصباح همواره حامی مجموعه‌های مبتکری بودند که در این ساحت فعالیت می‌کردند، گفت: از آثار شخص آیت‌الله مصباح در باب علوم انسانی اجتماعی می‌توان به کتاب رابطه علم و دین، حقوق و سیاست در قرآن، نظریه حقوقی اسلام، نظریه سیاسی اسلام و پیش نیازهای مدیریت اسلامی اشاره کرد. همچنین دیدگاه های استاد در عرصه روان شناسی و تعلیم و تربیت که به صورت پراکنده در آثار گوناگون استاد قابل مشاهد است و در کتابی با عنوان «دیدگاه‌های روان شناختی آیت الله ‌مصباح یزدی» از سوی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) منتشر شده است.

آیت‌الله مصباح تمام قد از نظریه ولایت دفاع کرد

وی با بیان اینکه در حوزه علم دینی، بررسی نظریه آیت‌الله مصباح یزدی در قلمرو ماهیت علم دینی را می‌توان در شماره ۷۶ فصلنامه کتاب نقد دنبال کرد، گفت: یکی دیگر از خدمات علمی آیت الله مصباح، دفاع قوی و موثر از نظریه ولایت فقیه بود. روشن است که نظریه ولایت فقیه به ویژه از دوران غیبت کبرا به بعد مورد بحث و بررسی شمار کثیری از متکلمین و فقهای بزرگ شیعه قرار گرفته است. اما در این میان، امام خمینی (ره) ضمن باز کردن پنجره جدیدی به روی جامعه اسلامی، نظریه ولایت فقیه را برای ظهور و بروز همه جانبه در عصر انقلاب اسلامی بازتعریف کرد.

حجت‌الاسلام غلامی با اشاره به اینکه در طول چهل و یک سال گذشته، دشمنان انقلاب اسلامی با درک تدریجی اهمیت فوق العاده نظریه ولایت فقیه و نقش آن در حفظ و تداوم جریان انقلاب اسلامی، از هیچ تلاشی برای هجمه فکری به این نظریه دریغ نکردند، تصریح کرد: آنها با کمک عناصر خود، از حوزوی و دانشگاهی، هزاران صفحه مطلب علیه آن تولید کردند. در این بین، مرحوم آیت الله مصباح از معدود شخصیت‌های فکری بودند که با همه وجود و تمام قد وارد صحنه شدند و با ارائه دقیق و عالمانه ابعاد و اضلاع گوناگون این نظریه چه از پایگاه کلام اسلامی و چه از پایگاه فقه و همچنین پاسخگویی دقیق و مستدل به شبهات و پرسش‌های طرح شده، از آن دفاع کردند. برخی از آثار خود علامه مصباح در این زمینه عبارتند از: حکیمانه‌ترین حکومت ( کاوشی در نظریه ولایت فقیه )، سلسله مباحث اسلام، سیاست و حکومت، پاسخ‌ های استاد به جوانان پرسشگر و پرسش‌ها و پاسخ‌ها.

 تقویت بنیه فکری جوانان انقلابی با تأسیس موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) و ابداع طرح ولایت

رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانیِ اسلامی صدرا در ادامه به تقویت بنیه فکری جوانان انقلابی اشاره کرد و افزود:  از یک سو با عنایت به ظهور مراحل تازه انقلاب اسلامی و از دیگر سو با ملاحظه هجمه‌ها و شبهه افکنی‌های سنگین جریان معارض انقلاب اسلامی، تقویت بُنیه فکری جوانان انقلابی که قوه محرکه نظام اسلامی هستند همواره یک ضرورت اجتناب ناپذیر محسوب می‌‎شود. در این زمینه نیز مرحوم آیت‌الله مصباح با درک به موقع ضرورت تقویت فکری جوانان و سپس اختصاص بخش مهمی از ظرفیت شخص خودشان و همچنین موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، خدمت بزرگ و ماندگاری به انقلاب اسلامی کردند.

وی با بیان اینکه ابداع طرح ولایت از سوی علامه مصباح و اجرای دقیق آن با حضور هزاران تن از دانشجویان کشور، کار عظیمی بود که تا سال پایانی عمر شریف آیت الله مصباح ادامه داشت، خاطر نشان کرد: من خود شاهد بودم که تحت هدایت مستقیم استاد مصباح و با وسواس فراوان، سلسله کتاب‌های طرح ولایت تألیف شده بود و اساتید با نظر شخص علامه از بین مدرسان توانای حوزه انتخاب می‌شد و به مدت ۴۰ روز در تابستان‌ها این طرح با کمک بسیج دانشجویی اجرا می‌شد.

حجت‌الاسلام غلامی افزود: حتی در سال‌های نخست اجرای طرح شخص آیت‌الله مصباح نیز خودشان متواضعانه در طرح ولایت برای دانشجویان تدریس می‌کردند و صمیمانه پاسخگوی پرسش‌های آنها بودند. در موفقیت طرح ولایت، همین بس که اولاً در این سال‌ها از تعداد متقاضیان شرکت در این طرح کم نشده است؛ ثانیاً، عموم فارغ‌التحصیلان طرح ولایت از جهت فکری، جزو مستحکم ترین عناصر انقلابی محسوب می‌شوند.

 تلاش موثر برای وحدت حوزه و دانشگاه

رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانیِ اسلامی صدرا  با بیان اینکه گام‌هایی که مرحوم آیت‌الله مصباح برای شکل‌گیری وحدت حقیقی و نه تشریفاتی میان حوزه و دانشگاه برداشتند حقیقتاً کم نظیر بود، گفت: چه تلاش‌هایی که استاد برای ارائه تصویر همه جانبه و معقول از اسلام ارائه دادند و چه روشنگری‌هایی که برای ابتنای علوم بر جهان بینی الهی انجام دادند. اگر دقت کنیم، همواره بخش مهمی از مخاطبان مباحث علمی علامه مصباح اساتید و دانشجویان دانشگاه‌ها بودند و تداوم خط فکری استاد مصباح در حرکت‌‎های علمی در دانشگاه ها- در علوم و رشته‌های گوناگون- پنهان نبود.

وی با اشاره به اینکه علامه مصباح به جای آنکه تنها به شعار وحدت حوزه و دانشگاه اکتفا کنند، در عمل میدان دار وحدت حوزه و دانشگاه شدند، ادامه داد: ایشان در طول دهه‌های اخیر با برقراری ارتباطات وسیع با دانشگاهیان و ایجاد زمینه‌های مساعد برای ارتباط علمی میان آنها و طیف‌های متنوعی از نخبگان حوزه، گام‌های موثری در این میدان برداشتند.

شاگردان علامه مصباح اندیشمندان برجسته و صاحب کرسیِ حوزه و دانشگاه هستند

حجت‌الاسلام غلامی از دیگر خدمات بزرگ مرحوم آیت الله مصباح را پرورش شاگردان زبده توسط خودشان و همچنین تربیت صدها تن استاد و محقق توانا از سوی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) عنوان کرد و گفت: امروز از یک طرف شاگردان استاد مصباح خود جزو صاحب نظران و اندیشمندان برجسته و صاحب کرسیِ حوزه و دانشگاه هستند که انشاالله راه استاد بزرگوارشان را با قوت ادامه می‌دهند و از طرف دیگر، باید از موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) که یکی از برجسته‌ترین موسسات آموزشی و پژوهشی در حوزه محسوب می‌شود، سخن به میان آورد.

وی افزود: این موسسه که امروز یادگاری ارزشمند از مرحوم علامه مصباح است، با ایجاد یک مدل و سیستم تازه برای آموزشِ سطوح عالی حوزه، و ترکیب آن با دروس دانشگاهی- لکن مبتنی بر علوم انسانیِ اسلامی-، جریان تازه و موفقی را برای تربیت نیروی علمی مورد نیاز انقلاب اسلامی در حوزه به وجود آورده است. تا این تاریخ، نه تنها این موسسه زنجیره گرانقدری از آثار علمی مهم را به مخاطبانش ارائه داده است، بلکه تعداد کثیری نیروی علمیِ قوی از آن خارج شده‌اند که هر کدام در یک نقطه مهم مشغول خدمت هستند.

پاسخگویی سریع به نیازهای نوپدید از ویژگی‌های علامه مصباح بود

رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانیِ اسلامی صدرا با اشاره به اینکه به جز وجوه علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این موسسه تقدیم نیروهایی به جامعه اسلامی است که هم اغلب آنها مهذب هستند و هم انقلابی، اظهار داشت:  پس از پیروزی انقلاب و تأسیس نظام اسلامی، بار مسئولیت سنگینی به دوش حوزه منتقل شد که لازمه آن تحول اساسی در حوزه بود. حوزه به دلایل تاریخی با آسیب‌های متعددی روبرو بود و مهم‌تر از هر چیز، آمادگی لازم را برای پاسخگویی سریع به نیازهای نوپدید که روز به روز بر حجم آن افزوده می شد، نداشت.

وی ادامه داد: در چنین شرایطی، آیت‌الله مصباح جزو معدود شخصیت‌های برجسته حوزه بود که با فکری باز، انقلابی و آینده‌نگرانه به منظور تحول در حوزه گام‌های عملی برداشت و افکار او در مراجع تصمیم‌گیری حوزه نافذ بود. هرچند آیت‌الله مصباح با موانع زیادی برای پیاده‌سازی طرح‌های مبتکرانه خود در متن حوزه روبرو بودند، اما نقش ایشان در خیلی از تحولات آموزشی و پژوهشیِ حوزه‌ها در عصر انقلاب اسلامی را نمی‌توان نادیده گرفت.

حجت‌الاسلام غلامی به دیگر اقدامات موثر علامه مصباح در تحول حوزه اشاره کرد و گفت: از اقدامات موثر آیت‌الله مصباح برای تحول گام به گام در حوزه‍‌های علمیه، نقش آفرینی در بازطراحی مدیریت مدرسه علمیه حقانی، نقش آفرینی در راه اندازی دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، طراحی و تأسیس موسسه در راه حق و بنیاد فرهنگی باقرالعلوم (ع) و در نهایت، مهندسی یک مدل آموزشی و پژوهشی جدید و کارآمد در قالب موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) است.

آیت‌الله مصباح بیش از ۱۷۰ اثر گرانسنگ به یادگار گذاشتند

رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانیِ اسلامی صدرا با بیان اینکه هرچند عمدتاً از اهمیت آثار فلسفی یا آثار استاد در عرصه اسلام سیاسی و انقلاب اسلامی صحبت به میان آوردم، اما مرحوم علامه مصباح یزدی آثار علمی متنوعی در رشته‌های گوناگون علوم اسلامی دارند، تصریح کرد: از مباحث کلامی و اعتقادی تا مباحث فلسفی، از مباحث قرآنی تا مباحث حقوقی، از مباحث اخلاقی تا مباحث تاریخی و سایر مباحث علمی و معارفی که شمار آثار علمی ایشان را به بیش از ۱۷۰ اثر گرانسنگ رسانده است. با وجود آنکه بخشی از آثار آیت الله مصباح از دروس شفاهی استاد تشکیل شده است، اما نظم و انسجام فکری مثال زدنی استاد و نیز ادبیات علمی متقن ایشان، متن دروس شفاهی آیت الله مصباح را نیز مانند تألیفات ایشان به مجموعه‌ای از کتاب‌های جذاب و مرجع تبدیل کرده است.
منبع: فارس