یکشنبه های بهشتی/ نگاهی به مسأله ازدواج و مقایسه آن با صدر اسلام
در روایتی از امام محمد باقر علیه‌السلام آمده است که فرمود: «زنی نزد پیامبر رسید و عرض کرد؛ مرا شوهر دهید. پیامبر فرمود: کیست با این زن ازدواج کند؟ فردی بلند شده و آمادگی خود را اعلام کرد. پیغمبر پرسید: برای مهریه چه داری؟ عرض کرد چیزی ندارم. حضرت فرمود: آیا چیزی از قرآن بلدی؟ گفت: بلی. فرمود: مقداری از قرآن را به عنوان مهریه به او یاد بده.»
وارث: ازدواجی که بر اساس آموزه‌های قرآنی، مایه آرامش و شکوفایی انسان می‌شود، امروزه متاسفانه با گسترش موانع، از سوی خود مردم مواجه شده است.
از جمله موانع ازدواج، گزینه‌هایی همچون رسوم و سنت‌های نادرست و بعضا خرافی مانند بالا بردن مهریه، بیشتر کردن جهیزیه، افزایش هزینه‌های ازدواج و در کنار آن توقعات نا به جا و تشریفات بیش از اندازه را می‌توان نام برد که البته مواردی مانند تسهیل نکردن ازدواج از سوی دولت، تورم و بیکاری را هم نباید از یاد برد که نقش مهمی در مسأله ازدواج می‌توانند داشته باشند.
همگی این مواردی که اشاره شد، امر ازدواج را ناممکن و یا بسیار دشوار می‌کند؛ تا جایی که بسیاری از جوانانی که در آستانه ازدواج هستند، به دلیل وجود این موانع، به کلی قید ازدواج را می‌زنند و در نتیجه، ادامه این روند منجر به فساد و تباهی جوانان می‌شود.
آیا واقعا امکان این نیست که به جای جشن گرفتن در تالارها، در منازل به صورت ساده امّا با صفا جشن گرفته شود و یا اگر در تالار جشن گرفته می‌شود، حداقل با تشریفات کمتر مثلا با یک نوع غذا و حذف هزینه‌های ضروری همراه شود و یا اینکه کسانی که از امکانات زیادی برخوردار هستند، امکانات خود را برای سامان دادن به ازدواج دیگران یا مواردی از این قبیل اختصاص دهند تا به تدریج این کار تبدیل به یک فرهنگ انسان دوستی در میان اقشار مردم شود.
آیا امکان آن نیست که با تأسی از پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله کارها را برای خود و دیگران سهل و آسان بگیریم، تا بتوانیم فرزندان جوان خود را با آرامش خاطر وارد زندگی مشترک کنیم؟!
چه بسا، عده‌ای بگویند امروزه، دوره و زمانه تغییر کرده است و هم اکنون در قرن بیست و یکم زندگی می‌کنیم و نمی‌توانیم همانند گذشته و پیشینیان زندگی کنیم.
در پاسخ باید این گونه گفت که اگر عصر و زمان خود پبامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و امامان معصوم علیهم‌السلام را مورد مطالعه قرار بدهیم، در می‌یابیم که مشکلات کنونی ازدواج، که گریبان‌گیر جوامع کنونی اسلامی شده است، در جوامع گذشته نیز بوده؛ زیرا در آن دوره و عصر، اشراف و ثروتمندان و قدرتمندانی بوده‌اند که مراسم ازدواج و عروسی را با تشریفات زیادی بر پا می‌کردند و عده‌ای هم دختران خود را به مردانی تزویج می‌کردند که از قدرت و امکانات زیادی برخوردار بودند؛ ولی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله به تدریج با این رسوم و سنت‌هایی موهوم و جاهلانه، مبارزه کرد و این رسوم غلط را از بین برد، تا جایی که دختران ثروتمند حاضر به ازدواج با افرادی بی‌بضاعت و مردان با مکنت، راضی به ازدواج با دختران فقیر شدند.
در روایتی از امام محمد باقر علیه‌السلام آمده است که فرمود: «زنی نزد پیامبر رسید و عرض کرد؛ مرا شوهر دهید. پیامبر فرمود: کیست با این زن ازدواج کند؟ فردی بلند شده و آمادگی خود را اعلام کرد. پیغمبر پرسید: برای مهریه چه داری؟ عرض کرد چیزی ندارم. حضرت فرمود: آیا چیزی از قرآن بلدی؟ گفت: بلی. فرمود: مقداری از قرآن را به عنوان مهریه به او یاد بده.»[1]
این حدیث، سادگی ازدواج را بیان می‌کند و اینکه مهریه و جهیزیه و تشریفات، نمی‌توانند اساس زندگی مشترک را ایجاد کنند؛ بلکه در جامعه اسلامی از جمله ملاک و معیاری که بسیار مهم است، داشتن ایمان و اخلاق و محبت دو طرف به همدیگر است و بقیه موارد همچون مهریه زیاد، تشریفات و... قابل گذشت و اغماض است.
از این رو لازم است که امروزه در مقابل این رسوم و سنت‌های نادرست ایستاد و مقابله کرد که البته این هم به دست خود خانواده‌ها امکان پذیر است.
این گونه مسائل، از آن مواردی نیست که گفته شود که تنها دولت و حکومت باید با این پدیده‌ها(یعنی تشریفات، ازدواج سخت و...) مقابله کند؛ چرا که دولت‌ها و حکومت‌ها وظیفه دارند که شرایط ازدواج که مهمترین آن وجود کار و اشتغال برای جوانان است، مهیا کنند.
البته نباید از این غافل شد که این دولت و جکومت است که می‌تواند با مهیا کردن شرایط ازدواج که همان ایجاد اشتغال و افزایش امکانات و تسهیلات است، نقش موثری در بهبود ازدواج برای جوانان داشته باشد.
از طرفی رسانه‌ها، از جمله رسانه ملی، می‌تواند نقش فرهنگ ایجابی را در این زمینه ایفا کند؛ یعنی رسانه با جایگزین کردن فرهنگ درست به جای رسوم و سنت‌های غلط، می‌تواند در امر ازدواج نقش موثری داشته باشد. ولی باید بدانیم که جایگزینی فرهنگ درست، به صورت تدریجی و زمان بر است.
امّا خانواده‌ها به عنوان پیش‌قراول این جریان، می‌توانند نقش بسیار مهمی، در از بین بردن این رسومات نادرست و غلط داشته باشند.
در این نوشتار، بر آنیم تا به تأسی از نحوه ازدواج امام علی علیه‌السلام به عنوان داماد و حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها به عنوان عروس و پیغمبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله به عنوان پدر عروس، روش ساده ازدواج در آن عصر و زمانه را مورد بررسی قرار دهیم.
مهریه
مهریه یک مال معین و مشخصی است که از سوی شوهر به همسر تملیک می‌شود؛ اعم از وجه نقد، جنس، ملک و اجرت کاری و یا اینکه به نفع زن بر ذمه گرفته می‌شود؛ خواه زیاد باشد و یا کم، ولی کم بودن مهریه از محسنات زن به شمار رفته است. همچنان که در روایتی از امام صادق علیه‌السلام آمده است؛ «إنَّ مِن بَرَکةِ المَرأةِ قِلَّةُ مَهرِهَا وَ مِن شُؤمِها کِثرةُ مَهرِها؛ از برکت زن کمی مهریه اوست و زیاد بودن مهریه، نشانه شوم بودن زن است.»[2]
البته با وجود اینکه از جهت شرعی واجب است که مهریه معین شود، ولی به اندازه اصالت خانوادگی دختر و پسر و ایمان و اخلاق آنها اهمیت ندارد؛ کما اینکه اگر به هنگام خواندن عقد، سخنی از مهریه به میان نیاید و مهریه مشخص نشود، عقد ازدواج صحیح است و بعد از عقد می‌توان تعیین کرد؛ منتها به فراخور موقعیت خانوادگی و مهارت‌های دو طرف و ملاحظه خانواده‌های مشابه، مهرالمثل به عنوان مهریه آن دختر، معین می‌شود؛ بدین معنی که مهریه این دختر به اندازه دخترانی است که هم شأن و هم‌طراز با او مهریه‌شان معین شده است.
گر چه در مشخص و معین کردن مهریه، دختر و پسر و یا وکلای آنها صاحب اختیارند و هر مقداری که معین کنند، جایز است، ولی باید از روی عقل و درک معین کنند نه از روی احساسی که عقل را تحت الشعاع خودش قرار دهد.
امّا اگر مهریه، مهرالسنة(پانصد درهم) قرار داده شود، استحباب دارد. مهرالسنة مهری است که پیغمبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله و ائمه اطهار علیهم‌السلام برای زنان و دختران و خانواده خود معین کرده‌اند.
درکتاب «احقاق الحق»، قاضى نورالله شوشترى، ج 8، ص 351 آمده است که مهریه حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها معادل 500 درهم بوده است. مبلغ مذکور با محاسبه هر درهم 7000 ریال معادل 3500000 ریال مى‌شود که حدود 7 سکه بهار آزادى و 17 مثقال طلا مى‌باشد.
درباره مهریه و میزان آن، توجه به این نکته لازم است که درست است که مستحب است مهریه بیشتر از مهر السنه نباشد، ولی میزانى هم براى آن تعیین نشده است و به هر میزانى که دو طرف بر آن توافق کنند، مى‌توان ازدواج را صورت داد. با این حال همان‌طور که مى‌دانید، در روایات و احادیث مختلف تأکید بر مهریه سبک است.
نبى مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: «اَفضَلُ نِساءِ اُمَّتى اَصَبَحُهنَّ وَجهاً وَ اَقَلَّهُنَّ مَهراً؛ بهترین زنان امت من، خوبروترین و کم مهریهترین آنها است.»[3]
در حدیثى دیگر از ایشان آمده است: «إنّ مِن یُمنِ المرأه تیَسیرُ خِطبَتِها و تَیسیر صِداقِها؛ از میمنت زن این است که راحت خواستگارى شود و مهریه‌اش سبک باشد.»[4]
در تاریخ آمده است که هنگامی که معاویه، از دختر حضرت زینب سلام‌الله‌علیها برای پسر خود یعنی یزید خواستگاری کرد، به نماینده و فرستاده خود توصیه کرد به والدین دختر بگو اگر با ازدواج آنها موافقت کنند، بدهی‌های آنها را ادا می‌کنم و مقدار و میزان مهریه را به عهده و اختیار پدر و مادر دختر قرار می‌دهم که هر چه قدر که خودشان خواستند و هر مقدار پول خواستند، می‌دهم.
پدر و مادر دختر در پاسخ گفتند اختیار دختر و همه ما به دستان دایی دختر، امام حسین‌بن‌علی علیهما‌السلام است، هر چه ایشان تصمیم بگیرند، ما رضایت می‌دهیم.
پدر و مادر دختر در پاسخ گفتند اختیار دختر و همه ما به دستان دایی دختر، امام حسین‌بن‌علی علیهما‌السلام است، هر چه ایشان تصمیم بگیرند، ما رضایت می‌دهیم.
امام حسین علیه‌السلام نیز فرمود: «اگر یزید لایق و شایسته همسری این دختر بود، مهریه‌اش همان مهرالسنة بود، ما دخترانمان را به پول نمی‌دهیم و عادتمان این نیست که با شوهر دادن دختر، دَین خود را ادا نمائیم.» بعد از آن، حضرت، دختر را به عقد پسر عمویش در آورد و قطعه زمینی هم به آنها بخشید.»[5]
نکته قابل تأمل این است که آیا پدران و مادران و بزرگان ما، قادر نیستند که از سرور آزادگان ابا عبدالله الحسین علیه‌السلام الگو گیری و تأسی کنند و به جای تشریفات غلط و سخت گیری‌های بی‌مورد(همچون انتظار داشتن ماشین و خانه و... از داماد) بیشتر بر ضروریات زندگی متمرکز شوند، تا از جامعه‌ای که بر اثر فرار جوانان از ازدواج، به تباهی و فساد کشیده می‌شوند، جلوگیری کنند؟
هر جامعه و ملتی، در فرهنگ خود در تمام مراحل زندگی الگویی دارند؛ از این رو مسلمانان به ویژه شیعیان لازم است که در تمام مراحل زندگی و به خصوص در این زمینه، پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله را به عنوان پدر عروس و امیرمومنان حضرت علی علیه‌السلام را به عنوان داماد و حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها را به عنوان عروس، الگو و سر مشق خود در زندگی قرار دهند.
خواستگاری حضرت علی علیه‌السلام از حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام
بعد از خواستگاری بزرگان قریش و ثروتمندان از حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، پیغمبر اکرم فرمود: ازدواج زهرا به دستور و فرمان خدای متعال باید انجام گیرد. اصحاب پیغمبر فهمیدند که جز از حضرت علی علیه‌السلام هم‌شأنی از جهت فضائل اخلاقی و ایمانی و... برای حضرت زهرا نیست و کسی هم در آن حد نیست که قادر باشد با آن حضرت ازدواج کند.
از این رو، حضرت علی علیه‌السلام را تشویق به خواستگاری کردند و از آنجایی که حضرت علی از جهت قلبی موافق این موضوع بود، به دنبال فرصتی می‌گشت تا اینکه روزی حضرت خدمت پیغمبر اکرم رسید، ولی حیا تمام بدن او را فرا گرفته بود و سر به زیر انداخت و معلوم بود که می‌خواهد مطلبی را به عرض پیغمبر اکرم برساند، امّا شرم مانع می‌شد! پیغمبر او را وادار به سخن گفتن کرد و او با کلماتی مقصود خود را بیان کرد و پیامبر هم با خواستگاری حضرت علی علیه‌السلام موافقت کرد و فرمود: صبر کن تا این مسأله را با دخترم در میان بگذارم، هنگامی که به حضرت زهرا گفت، او سکوت کرد. پیغمبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: «الله اکبر، سُکُوتُها إقرارُها.»[6]
هنگامی که رضایت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها به دست آمد، حضرت علی علیه‌السلام از سوی پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله مامور شد، زره خود را بفروشد و خرج جشن عروسی کند. هنگامی که پول زره را آوردند، پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله مشتی از آن را به بلال داد تا برای عروس، عطر بخرد و مقداری به ابوبکر داد تا برای داماد لوازم زندگی بخرند که با آن پول چیزهایی خریداری شد که هم وسائل زندگی برای داماد و هم جهیزیه عروس به حساب آمد.
جهیزیه حضرت زهرا علیهاالسلام
جهیزیه حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها خیلی اندک و ساده و شامل ارقام زیر بود؛
«1- پیراهنى که به هفت درهم خریدارى شده بود. 2- روسرى(مقنعه) که قیمت آن یک درهم بود. 3- قطیفه مشکى که تمام بدن را کفایت نمىکرد. 4- یک سریر عربى(تخت) که از چوب ولیف خرما مىساختند. 5- دو تشک از کتان مصرى که یکى پشمى و دیگرى از لیف خرما بود. 6- چهار بالش که دو تاى آن از پشم و دو تاى دیگر از لیف خرما بود. 7- پرده. 8- حصیر هجرى. 9- دستآس. 10- مشکى از پوست. 11- کاسه چوبى براى شیر. 12- ظرف پوستى براى آب. 13- سبوى سبز رنگ. 14- کوزههاى متعدد. 15- دو بازوبند نقرهاى. 16- یک ظرف مسى.
هنگامی که چشم پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله به آنها افتاد فرمود: اللّهُمَّ بَارک لِقومٍ جَل آنیتهُم الخَزف؛ خداوندا، زندگى را بر گروهى که بیشتر ظروف آنها سفالست، مبارک گردان.» [7]
«1- پیراهنى که به هفت درهم خریدارى شده بود. 2- روسرى(مقنعه) که قیمت آن یک درهم بود. 3- قطیفه مشکى که تمام بدن را کفایت نمىکرد. 4- یک سریر عربى(تخت) که از چوب ولیف خرما مىساختند. 5- دو تشک از کتان مصرى که یکى پشمى و دیگرى از لیف خرما بود. 6- چهار بالش که دو تاى آن از پشم و دو تاى دیگر از لیف خرما بود. 7- پرده. 8- حصیر هجرى. 9- دستآس. 10- مشکى از پوست. 11- کاسه چوبى براى شیر. 12- ظرف پوستى براى آب. 13- سبوى سبز رنگ. 14- کوزههاى متعدد. 15- دو بازوبند نقرهاى. 16- یک ظرف مسى.
هنگامی که چشم پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله به آنها افتاد فرمود: اللّهُمَّ بَارک لِقومٍ جَل آنیتهُم الخَزف؛ خداوندا، زندگى را بر گروهى که بیشتر ظروف آنها سفالست، مبارک گردان.» [7]
مراسم عروسی
از سوی داماد و عروس، عدّه‌ای برای جشن عروسی به صرف ولیمه دعوت شدند. بعد از صرف غذا و خواندن عقد، پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله دست دختر خود را در دست حضرت علی علیه‌السلام قرار داد و فضائل هر دو را به آنها گوشزد کرد و کارها را به این صورت تقسیم کرد؛ کارهای خانه با حضرت زهرا و کارهای بیرون از خانه با حضرت علی باشد و سپس دستور داد زنان مهاجر و انصار دور شتر عروس را گرفته و به خانه شوهر ببرند. [8] و به این سادگی ازدواج برترین زنان عالم که اگر حضرت علی علیه‌السلام نبود، هم‌شأنی برای ازدواج با او پیدا نمی‌شد، به پایان رسید.
پی نوشت:
[1]. تهذیب الاحکام، ج7، ص410، باب10، ح6
[2]. روضة المتقین، ج 8، ص 98
[3]. اصول کافى، ج5، ص324، ح4
[4]. نهج الفصاحه مجموعه کلمات قصار حضرت رسول، ص343
[5]. دکتر احمد بهشتی، زنان نامدار، ج3، ص87
[6]. بحار الانوار، ج43، ص93
[7]. فروغ ابدیت، ج1، آیت الله جعفر سبحانى
[8]. بحارالانوار، ج43، ص94
/م118
[1]. تهذیب الاحکام، ج7، ص410، باب10، ح6
[2]. روضة المتقین، ج 8، ص 98
[3]. اصول کافى، ج5، ص324، ح4
[4]. نهج الفصاحه مجموعه کلمات قصار حضرت رسول، ص343
[5]. دکتر احمد بهشتی، زنان نامدار، ج3، ص87
[6]. بحار الانوار، ج43، ص93
[7]. فروغ ابدیت، ج1، آیت الله جعفر سبحانى
[8]. بحارالانوار، ج43، ص94
/م118