ماجرای یک نوحه مشهور از زبان سراینده آن

کد خبر: 22731

06:00، 1393-08-26

وارث: در این فکر بودم که در دهه اول محرم مطلبی در انتقاد از شیوه مداحی های امروزی که چندسالی است میان جوانان باب شده است بنویسم، اما آن چیزی که مانع این کار شد این بود که دیدم پیش از من برخی از بزرگان به این مسئله اشاره کرده اند و البته اتفاقی هم نیفتاده است.

سبک هاي جديد مداحي اگرچه خيلي سنخيتي با مذاق ما ندارد اما از آنجا که شور و هيجان خاصي را به جوانان منتقل مي کند طرفدار زياد دارد و همين طرفدار زياد باعث شده است که بسياري از مادحين اهل بيت بيش از آنکه به محتواي اشعاري که مي خوانند توجه کنند، به ريتم و آهنگ توجه کنند. در توجه شان به اين ريتم و آهنگ خيلي وقت ها به اقتباس و کپي از آهنگ ها خوانندگان پاپ مي پردازند و روي آهنگ هايي که آن ها قبلا خوانده اند يک شعر مي گذارند و مي خوانند.

اما يک اتفاق ساده باعث شد که يازده روز پس از عاشورا اين مطلب را بنويسم. چندي پيش براي يک موضوع ديگر در پي مصاحبه با دکتر احمد جلالي نماينده ايران در يونسکو بودم و در اين بين انواع و اقسام راه هاي ارتباطي براي يافتن او را آزمودم و البته پيگري هاي من به جايي نرسيد. در اين بين يک ايميل هم براي ايشان فرستادم. چند هفته پس از اين پيگيري هاي من ، ديدم که دکتر جلالي يک ايميل به من ارسال کردند درباره يک خبر ديگر خبرآنلاين که در سرويس دين و انديشه منتشر شده بود. پس از آن ايشان از پاريس تماسي تلفني با بنده گرفتند و مفصلا درباره آن خبر خبرآنلاين گفت و گو کرديم.

خبري که در خبرآنلاين منتشر شده بود مربوط بود به يک نوحه معروف عاشورايي که در ايام محرم منتشر شده بود. ( ايــنــجـــا بخوانيد) خيلي از ايراني ها اين دم را در شب عاشورا و هيئت هاي عزاداري شنيده اند :

امشبي را شه دين در حرم اش مهمان است/ ظهر فردا بدنش زير سم اسبان است

مکن اي صبح طلوع، مکن اي صبح طلوع

همکار من در خبري که درباره اين نوحه عاشورايي بود صوت ترکيب بند کاملي را که دکتر احمد جلالي خود سروده و خوانده بود را در خبرآنلاين گذاشته بود و در توضيحش نوشته بود : آنچه در ابتدای مطلب می شنوید ترکیب بند مشهوری با ترجیع «مکن ای صبح طلوع» است که در شب عاشورا در مجالس عزاداری خوانده می شود. این ترکیب بند را با صدای دکتر احمد جلالی می شنوید.

دکتر جلالي در صحبت هاي تلفني اش گفت که اين ترکيب بند مشهوري نبوده است بلکه تنها همين تک مصراع بوده است که در هيئت هاي عزاداري خوانده مي شده است و او با الهام گرفتن از آن چند سال پيش ترکيب بندي را سروده است. او همچنين گفت که شعر ديگري هم منتسب به پدر آيت الله بهجت با همين وزن وجود دارد. او همچنين مطلبي را که چندي پيش درباره اين ترکيب بند و اينکه چه چيزي باعث سروده شدنش شده است براي من ارسال کرد. اين بهانه اي شد که من اين يادداشت را بنويسم. در حقيقت آنچه که من دوست داشتم درباره مداحي اهل بين بنويسم با قلمي بسيار شيواتر و رساتر و با تسلط علمي بيشتري توسط دکتر جلالي نگاشته شده بود که در ادامه عينا نقل مي شود. اين توضيح را هم بدهم که اين مطلب چندي پيش در روزنامه اطلاعات منتشر شده است.

اشاره: وجوه هنري هر مراسم آئيني در ميزان تاثير، گستره و ماندگاري آن تعيين کننده است. آئین های عاشورائی با صور مختلف هنری، بخصوص شعر و لحن و آهنگ، به طور چشمگیری آمیخته است. این آمیختگی به نوبه خود در نگاهداری و انتقال نسل به نسل سبک و سیاق این آئینها نقشی اساسی دارد. در این میان، بعضي صور شعري، ريتم ها، و ملودي هاي عاشورائي در طول سالها بل قرنها از آزمونِ آموزگارِ سختگير تاريخ پيروز بيرون آمده ماندگار و همه گیر شده اند و توانسته اند همچنان بر ذائقه هنري و عاطفی عاشورائی شیعیان تاثير گذار بمانند و به بخشی از میراث معنوی ما تبدیل شوند. این ماندگاری دلیلی است بر آنکه آنها به لحاظ صورت و محتوي و تناسب این دو و تلفيق کلام و لحن از اصالت و استحکام هنری برخوردار بوده اند. بازگشائی این رمز و راز را حکایتی است که با نکته دان کنند.

اما، به دلایل مختلف، همه مظاهر این آئین ها، از جهت صورت و محتوي، زیبنده تصویر و تصور فاخر ما از شخصیت قدسی امام حسین (ع) و بزرگی یاران او نیستند. می بايد نسبت به اين ميراث حساس بود. وجوه فاخر آن را تقويت کرد، و آنچه را که با صورت و محتوائي ناساز و ضعيف، با علو شان قهرمانان عاشورا تناسبی ندارد و به ناروا در اين مجموعه در آميخته است بازشناخت و اصلاح کرد.

نگاه كنيد به استحكام و متانتي كه در زبان فاخر ترجيع بند معروف محتشم كاشاني و ريتم هاي مربوط به آن در رثاي امام (ع) بكار رفته كه ميليونها ارادتمند او را در طول چند قرن، به زانويِ ادبِ رثاء نشانده و به اشكِ تعظيم كشانده و به سكرِ محبت رسانيده است چندانکه بر آمدن آن کلام و آن نواها کافی است که عاطفه مشتاقِ عاشورائی حس کند که «گويا عزاي اشرف اولاد آدم است».

* * * *

يکي از آن ملودي ها و ريتم هاي پرهيجان و ماندگار در مراسم شبِ عاشورا، نوحه اي است قديمي و کوتاه اما پرهيجان با ترجيع «مکن اي صبح طلوع» که دستجات عزادار در کثيري از مناطق ايران همچنان تکرار مي کنند بي آنکه اين تکرارِ ساليان، از تاثير آن بر عواطف و ذوق ارادت ما بکاهد. اين دستجات معمولا نيمه شبان راه مي افتند و پس از عبور از ميعادگاههاي سنتي مورد نظر، سحرگاه به مبداء حرکت خود باز مي گردند. در مراحل پایانی اين مسير، کم کم ريتم ها و ضرب آهنگ هاي ديگر را رها مي کنند و، همراه با گذر شب به سوي سحر، با اين کلام تمنا آميز و ريتم پر هيجان، در واقع از «صبح» تقاضا مي کنند که نيايد تا شب همچنان بپايد و اين میهمان سرفراز را همچنان ميزباني کند و به فردائي دردناک و سفاک و خونين نسپارد:

امشبي را شه دين در حرمش مهمان است/ظهر فردا بدنش زير سم اسبان است

مكن اي صبح طلوع، مكن اي صبح طلوع

در دو مصرع اول، تفاوت پر رنگ و درد زاي صحنة اين شب سنگین و پر رمز و راز با آن فرداي متلاطم خونين، با ریتم و آهنگی جذاب و توجه برانگیز توصیف می شود و به رگِ عاطفه سوگوارن مضراب می زند. سپس، ضرب آهنگ پر تپش، کوبنده، و در عين حال لطیف و پر تمنایِ ترجيعِ «مکن اي صبح طلوع» امکان مناسبي را براي فراز و فرودِ ريتميکِ کُرخواني دستجات عزادار فراهم مي آورد و به موجزترین بیان، تنشِ ميانِ اين تمنا و تپشِ آن واقعيتِ سخت را منعکس مي کند. برای این بنده، پژواک کرخوانی سحرگاهیِ «مکن ای صبح طلوع» دستجات سینه زن و زنجیرزن در کوچه های پیچ در پیچ شاهرود قدیم به هنگام عبور از دالانهای تکیه ها خاطره ای است نوستالژیک و پرطنین چنانکه گوئی هیچ ریتم و ضرب آهنگ و کلام دیگری نمی تواند جای آن را بگیرد و به سپیده عاشورا رنگ خونین اما درخشان عاشورائی بپاشد.

حدود يک سال پس از پرداختن اين ترکيب بند، با حضور در اجراي سونيت سمفوني «رسول عشق و اميد» (در 1386) دانستم که استاد لوريس چكنواريان از امکان موسيقائي این ضرب آهنگ به خوبي بهره برده و آن را با زيبائي هيجان آوري بازسازي و اجرا کرده است.

اما کلامي که روي اين ملودي پرتحرک خوانده مي شود، فقط همين سه مصرع است و بس. بسيار پرسيدم تا ادامه آن را پيدا کنم اما به جائي نرسيدم. تا اينکه در 1385 در شب عاشورائي دور از وطن که، بنا به ضرورتي استثنائا از آمدن به ايران در اين ايام محروم شدم، فضاي غربت و دلتنگي شب عاشورا را با ساختن اساسِ ترکيب بندي بر مبناي اين وزن و ريتم و ملودي پر کردم. وچون شاعر نيستم، جسارت ورزيدم و با تضمين های کامل يا ناقص، يا اقتباس از ابيات يا مصرع هائي از حافظ و مولانا - که به تناسبِ حال و قال به جویبار زمزمه ذهنی گوینده می پیوست - سعي کردم جاني در کلام بدمم و قوتي بدان بياميزم و ضعفم را جبران کنم؛ راستی که اگر نيت توسل نبود، این مبتدی کجا جرات مي داشت و روا می دانست که تضمين هاي مکرر از لسان الغيب و مولوي را در دل سرودة خود جاي دهد! اگر سهم اين فقير خاندان رسالت (ع) اين باشد که ذهن خواننده را از مسير تصويرسازي ها و معناپردازي هاي بديع حافظ يا مولانا، به هر روی، به مقام و موضع و موضوعِ اين شب و انگيزة اين شعر بکشاند و متصل کند، به حرمتِ نيتِ گوینده، اين جسارت بخشودني تر خواهد بود. ادعائي ندارم که از عهدة برآمده باشم. سخن شناسان البته به چشم احساس و اغماض و عنايت و اصلاح نظر خواهند فرمود.

تعمد داشتم کلام را از گزندِ الفاظ و الحانِ بي رمق و زاري آلود و احيانا زبون که مناسب مقامِ عزتمند فداکاري امام (ع) نيست دور نگاه دارم که در رثاي يک حماسه جاي ضعف و زبوني نيست. تعداد بندها و نیز تضمین ها زياد مي نمايد. مي توانستم به منتخبي از آن بسنده کنم، اما بهتر ديدم که اين وظيفه را به خواننده علاقه مند واگذارم تا به تناسب ذوق خود هرچند بند را که مي خواهد برگزيند. فرض اين متوسل برآن است که، به جز بند اول و بند آخر، هربند با مصرع «امشبي را شه دين در حرمش مهمان است» پايان يابد و سپس سه مصرع اصلي (يعني: امشبي را شه دين . . . مکن اي صبح طلوع) از سوي عزاداران محترم تکرار شود.

با همة کاستي ها، تحفة درويش تنگ دستي است به آستانِ توانگر و کريمِ سالار شهيدان - که سلام بر او باد - به ياد پدر و مادر عزيزم که مرا اين ارادت به ميراث گذاشتند. توانگرا دل درويش خود به دست آور. احمد جلالي

مکن اي صبح طلوع

(ترکيب بندي براي شب عاشورا)

شب وصل است و تبِ دلبري جانان است/ ساغر وصل لبالب به لب مستان است

در نظر بازيشان اهل نظر حيران است/ گوئيا مشعله از بامِ فلک ريزان است

چشم جادوي سحر زين شب و تب گريان است

امشبي را شه دين در حرمش مهمان است/ ظهر فردا بدنش زير سم اسبان است

مکن اي صبح طلوع، مکن اي صبح طلوع

«يارب اين بوي خوش از روضة جان مي آيد؟/ يا نسيمي است کزان سوي جهان مي آيد؟»

«يارب اين نور صفات از چه مکان مي آيد؟» / «عجب اين قهقهه از حورِ جنان مي آيد!»

يارب اين آبِ حيات از چه دلي جوشان است؟(1)