( فشار قبر) زمین بیشتر است یا هوا
وارث: عالم مردگان از جمله عوالمی است که همواره وقتی با آن مواجه می‌شویم سؤالات و ابهامات بسیاری برای ما به وجود میآید و هر فردی علاقه دارد بیشتر از این عالَم بداند چراکه مرگ از جمله مباحثی است که هر فردی روزی با آن دست به گریبان خواهد شد. آنچه در ادامه میآید بخشی از سلسله مباحثی است که به طرح پرسش و پاسخ درباره مرگ و معاد می‌پردازد و از کتاب «عالم برزخ؛ عالم حیات و زندگی» نوشته حجت‌الاسلام اسدالله محمدی‌نیا از پژوهشگران حوزه علمیه قم عنوان میشود:
از مجموع روایات چنانچه در آیات هم بیان شده، استفاده میشود که عالم برزخ و قبر مؤمنان سرشار از نشاط و آرامش و لذت و نشست و برخاست با خوبان است، اما برای گناهکاران و ظالمان جایگاهی است که به خاطر شدت عذاب و نزاع و درگیری هر روز آرزوی مرگ می‌کنند.
- تفاوت مردم در برزخ
از عموم آیات و آیه 100 سوره مؤمنون و 27 سوره ابراهیم و این روایات استفاده میشود که برزخ جنبه عمومی دارد، لکن سؤال و جواب شدت و ضعف دارد. از برزخی که خداوند آنان را از عقل و علم بالاتر بهره‌مند نموده سؤال و جواب شدیدتری هست. اما آنان که از عقل و علم کمتری برخوردارند و حجت‌الهی به آنها نرسید و مستضعف فکری‌اند، خداوند آنان را کمتر مورد سؤال و جواب قرا خواهد داد و خیلی بر آنها سخت گرفته نمی‌شود. بر همین اساس، قرآن کریم می‌فرماید:
«وَلَا نُکَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا وَلَدَیْنَا کِتَابٌ یَنطِقُ بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ»
و ما هیچ نفسی را جز به مقدار توانش تکلیف نمی‌کنیم و نزد ما کتابی است که به حق سخن می‌گوید و آنها مورد ستم و نقص پاداش قرار نمی‌گیرند.
براساس آنچه بیان شد، برخی مفسران می‌فرمایند:
«افرادی که با مردن و قطع ارتباط مادی با دنیا وارد آن نشئه (عالم برزخ) می‌شوند، همانند افرادی که از زِهدان مادر به عالم طبیعت (دنیا) وارد می‌شوند، یکسان نیستند. برخی از این افراد فقط از خود و حیطه شخصی خود باخبرند و برخی در خواب‌اند و برخی در بیداری و بعضی از آنان از حقایق این عالم آگاه می‌شوند. در حالی که عده‌ای در همان محدوده تنگ هستی خویش محبوس‌اند. بنابراین صرف آگاه نبودن برخی از ضعاف یا اوساط از وضع عمومی برزخ و از احوال دیگران، دلیل عدم وجود چنان عالیم به نام برزخ منفصل نیست.
- کیفیت قبر مؤمن
همانطوری که بیان شد، فشار قبر برای همه هست اما شدت و ضعف دارد. اما مؤمن بعد از کمی فشار قبر، دیگر نه تنها سختی نخواهد داشت بلکه عالم قبرش همراه با نشاط و آرامش خواهد بود. البته مؤمن کسی است که دستورات قرآن و اهل بیت (ع) را در زندگی عمل کرده نه در حد شعار و حرف باشد.
امام صادق (ع) فرمود:
«اذَا مَاتَ الْمُؤْمِنُ شَیَّعَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ إِلَى قَبْرِهِ فَإِذَا أُدْخِلَ قَبْرَهُ أَتَاهُ مُنْکَرٌ وَ نَکِیرٌ فَیُقْعِدَانِهِ وَ یَقُولَانِ لَهُ مَنْ رَبُّکَ وَ مَا دِینُکَ وَ مَنْ نَبِیُّکَ فَیَقُولُ رَبِّیَ اللَّهُ وَ مُحَمَّدٌ نَبِیِّی وَ الْإِسْلَامُ دِینِی فَیَفْسَحَانِ لَهُ فِی قَبْرِهِ مَدَّ بَصَرِهِ وَ یَأْتِیَانِهِ بِالطَّعَامِ مِنَ الْجَنَّةِ وَ یُدْخِلَانِ عَلَیْهِ الرَّوْحَ وَ الرَّیْحَانَ»؛
وقتی مؤمنی فوت می‌کند، هفتاد هزار فرشته او را تا نزد قبرش تشییع می‌کنند. هنگامی وارد قبرش شد دو فرشته منکر و نکیر نزد او می‌نشینند و به او می‌گویند پروردگارت کیست؟ دینت چیست؟ پیامبرت کیست؟ در جواب می‌گوید: الله پروردگارم، محمد (ص) پیامبر و اسلام دینم است.
بعد از پاسخ به سؤالات اساسی و کلیدی، قبرش تا جایی که چشم کار می‌کند باز میشود، آن دو فرشته برایش غذای بهشت برزخی می‌آورند و به دنبال آن نشاط و آرامش و رزق ابدی برایش فراهم می‌سازند.
- فشار قبر چگونه است؟
قبلاً بیان شد که فشار قبر اولین مرحله عالم قبر است. حال سؤال این است که این فشاری که در قبر است مربوط به بدن مادی است و در اثر فشار به بدن، روح عذاب می‌بیند یا نه عذاب به بدن مثالی در برزخ است و یا عذاب مربوط به روح است؟
آنچه مسلم است، آن چیزی که عذاب فشار را تحمل می‌کند و زجر غیر قابل وصفی می‌بیند روح است و بدن مادی دنیایی و یا بدن مثالی (برزخی) یک ابزار در اختیار روح هستند.
مرحوم فیض کاشانی در این مورد می‌فرماید:
«برخی دانشمندان حقیقت فشار قبر را بیان کرده‌اند، به این گونه که جسد میت گرچه در هوا یا در آب باشد، هرگاه در تنگنای شدید قرار گیرد یا به وسیله آتش همه اعضای بدن او قطعه قطعه شود یا میان دو سنگ بزرگ واقع شود، در همه این حالات آنچه او را آزار می‌دهد آتش و سنگی نیست که بر بدن او واقع میشود، بلکه صورت عذاب و آتشی است که بر روح او وارد میآید.
روح بر اثر علاقه‌ای که با بدن دارد انسان می‌پندارد بر بدن او عذاب وارد شده است. حتی اگر فرض شود که صورت عذاب و درد از ناحیه دیگری جز آتش و سنگ و بدن عنصری بتواند بر روح انسان وارد آید، باز تاثیر عذاب همچنان به حال خود باقی خواهد بود، خواه بدن به عینه باقی باشد یا نباشد. بنابراین فشار و عذاب قبر از این قبیل است، چنانکه ثواب و راحتی قبر از این نوع است. پس وسعت یا تنگی قبر تابع انشراح صدور و روح انسان با انقباض صدر و ضیق روح از ناحیه ایمان و عدم ایمان است.
از شیخ مفید (ص) سؤال کردند: کیفیت عذاب قبر چگونه است؟ و چه زمانی است و آیا ارواح به اجساد (در وقت عذاب قبر) برگردانده میشود و اصلاً عذاب قبر که بین دو نفخه است، هست یا نه؟
ایشان در جواب می‌فرماید:
«الکلام فی عذاب القبر طریقه السمع دون العقل»
سخن در مورد کیفیت عذاب قبر همان احادیث شنیده شده است و عقل در این جاها راه ندارد.
- قبر انسان کجاست؟
واژه قبر، گور، مدفن، روضه، مضجع، مرقد و ضریح اصطلاحاً به محلی گویند که متوفی و مرده را در آنجا دفن می‌کنند. حال سؤال این است که قبر انسان به همان جایی گویند که او را دفن می‌کنند یا اینکه در فرهنگ روایات قبر غیر از آنچه در اصطلاح وجود دارد، است؟
اگر چه در لغت و عرف مردم قبر به آن محلی گویند که مرده را در آنجا دفن می‌کنند، اما از روایات اهل بیت (ع) استفاده میشود که انسان با مردن وارد عالم برزخ میشود و آن برزخ که میان دنیا و آخرت است، قبر است.
زیرا اگر ما بیاییم قبر را فقط به محل دفن بگوییم، نتیجه آن میشود کسانی که در دریا می‌میرند یا در اثر انفجار بدنشان متلاشی میشود و یا خوراک حیوانات درنده می‌شوند و .. اینها قبری نداشته باشند.
در حالی که از برخی آیات مثل جریان حبیب نجار و ماجرای قوم لجوج حضرت نوح (ع) بر میآید که آنان به محض اینکه مردند وارد قبر شدند با اینک قوم نوح در دریا غرق شود و یا در هوا متلاشی شود و یا در زمین و در قبر به اصطلاح عرف او را دفن کنند.
بر همین اساس در روایات هست که اگر کسی در هوا بمیرد یا او را به دار بزنند و در هوا معلق آویزان باشد یا اینکه در هواست باز عذاب قبر دارد، اگر چه آن قبر اصطلاحی و آن گودال را برایش آماده نکرده باشند.
از امام صادق (ع) سؤال شد: آیا فردی را که به دار زده‌‌اند و آویزان است، عذاب قبر دارد یا نه؟ «سُئِلَ أَبُو عَبْدِ الله (ع) عَنِ الْمَصْلُوبِ یُصِیبُهُ عَذَابُ الْقَبْرِ».
آن حضرت (ع) پاسخ فرمودند:
«انَّ رَبَّ الْأَرْضِ هُوَ رَبُّ الْهَوَاءِ فَیُوحِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى الْهَوَاءِ فَیَضْغَطُهُ ضَغْطَةً أَشَدَّ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ»
همان خداوندی که پروردگار زمین است، پروردگار هوا نیز است، خداوند بزرگ به هوا وحی و دستور می‌دهد تا آن مصلوب و به دار آویخته را تحت فشاری قرار دهد که آن فشار شدیدتر از فشار قبر اصطلاحی و زمینی است.
- مراد از قبر در کلام علامه مجلسی
براساس آنچه بیان شد، علامه مجلسی (ع) در پایان روایات برزخ و قبر یک نتیجه‌گیری می‌کنند و بعد درمورد قبر می‌فرمایند:
«فالمراد بالقبر فی أکثر الأخبار ما یکون الروح فیه فی عالم البرزخ»؛
مراد از قبر در بیشتر روایات آن مکانی است که روح در آن هست و آن عالم برزخ است.
/م.س 215