زمزمه روزانه توحید در عبادت و استعانت هر روز با قرآن «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعینُ»
وارث: در راستای بهره‌گیری بیشتر و بهتر از مفاهیم قرآن کریم و ترویج آموزه‌های بلند قرآن و عترت، کانون نبأ روزانه یادداشتی با محوریت یکی از آیات قرآن به همراه شرح مختصری از معارف آیه و روایات منتشر می‌کند. موضوع آیه امروز توحید در عبادت و یاری خواستن است.
«إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعینُ» (حمد/ 5)
«(پروردگارا!) تنها تو را مى‌پرستیم و تنها از تو یارى می‌جوییم».
توحید عبادی به این معناست که تنها خداوند شایسته پرستش و فرمان بردن است و فقط باید او را عبادت کرد. مقصود از توحید در استعانت نیز، این است که تنها خداوند متعال شایستگی دارد تا از او طلب یاری و استعانت شود. دلیل بر این دو گونه توحید با دقت در مهوم توحید افعالی روشن می‌شود؛ زیرا در توضیح توحید افعالی گفته شد که خداوند یگانه مؤثر در عالم است و در نتیجه از کسی جز او نباید اطاعت و فرمان برداری کرد، همچنین تنها باید از وی طلب استعانت و یاری شود.
به همین خاطر است که برخی این دو گونه توحید را از فروع و شاخه‌های توحید افعالی دانسته‌اند.
گفتنی است توسل به اولیای الهی و استمداد از آنان، منافاتی با توحید در استعانت ندارد؛ زیرا این توسل نیز به اذن خداوند و برای جلب فضل و رحمت وی صورت می‌گیرد.
از امام رضا(علیه السلام) نقل کرده‌اند که امیرالمومنین(علیه السلام) می‌فرمود: «طُوبَى لِمَنْ أَخْلَصَ لِلَّهِ الْعِبَادَةَ وَ الدُّعَاءَ وَ لَمْ یَشْغَلْ قَلْبَهُ بِمَا تَرَى عَیْنَاهُ وَ لَمْ یَنْسَ ذِکْرَ اللَّهِ بِمَا تَسْمَعُ أُذُنَاهُ وَ لَمْ یَحْزُنْ صَدْرَهُ بِمَا أُعْطِیَ غَیْرُهُ؛ خوشا به حال کسی که عبادت و دعایش را برای خدا خالص کند، و قلب خود را به آنچه می‌بیند مشغول ندارد، و یاد خدا را با آنچه می‌شنود، به فراموشی نسپرد، و روش به خاطر نعمتهایی که به دیگران داده شده است، غمگین نشود».
در نگاه نخست
«ایّاکَ نَعْبُدُ وَ ایّاکَ نَسْتَعین» یعنی تو را پرستش می‌کنیم و بس و غیر تو را سزاوار پرستش نمی‌دانیم؛ در حوایج و مهمّات، از تو یاری می‌جوییم و از تو استعانت می‌خواهیم. در هر دو سرا از تو توفیق می‌خواهیم و به عبودیّت تو تقرّب به حضرت تو می‌کنیم و در عبادت و استعانت، تو را شریک نمی‌گیریم.
آیات ابتدایی سوره حمد سخن از توحید ذات و صفات مىفرماید و در آیه شریفه «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعینُ»، سخن از توحید عبادت و توحید استعانت است. توحید عبادت آن است که هیچ کس و هیچ چیز را شایسته پرستش جز ذات خدا ندانیم. تنها به فرمان او گردن نهیم، و از بندگى و تسلیم در برابر غیر ذات او بپرهیزیم. امام رضا(ع) می‌فرماید: «إیّاک نعبد»، ابراز رغبت و تقرّب جستن عبد به سوى خداى تعالى و اظهار اخلاص در عمل براى او است و نه غیر او و «إیّاک نستعین»، درخواست توفیق و عبادت زیاد از خدا و درخواست ادامه نعمت‌هاى داده شده و یارى خداوند است.
عبادت و خشوع
عبادت و پرستش از آنجایى که عبارت است از نشان دادن مملوکیت خویش براى پروردگار، با استکبار نمی‌سازد، ولى با شرک می‌سازد. خداى تعالى از استکبار از عبادت نهى نکرده، ولى از شرک ورزیدن به او نهى کرده زیرا اولى ممکن نیست، و دومى ممکن است. درباره استکبار به این عبارت فرموده: «إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ؛ آنهایى که از عبادت من سر می‌پیچند، و تکبر می‌کنند، به‌زودى باخوارى و ذلت داخل جهنم خواهند شد.»
درباره شرک فرموده: «وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً؛ واحدى را شریک در عبادت پروردگارش نگیرد» پس معلوم می‌شود شرک را امرى ممکن دانسته، از آن نهى فرموده است.
چند نکته:
1. تنها خداوند شایسته و بایسته پرستش است و تنها حقیقتى که شایسته یارى جستن مى باشد، خداوند است.
2. با توجّه به آیات پیشین که در بردارنده اعتقادات انسان بوده و در این آیه بیان عمل انسان یعنی پرستش است می توان به دو نتیجه رسید، اول این که اندیشه هاى آدمى، پایه و اساس اعمال و رفتار او است، دوم این که ربوبیت خدا بر هستى، رحمانیت و رحیمیّت او و مالکیّتش بر روز قیامت، دلیل شایستگى او براى پرستش است.
3. نادیده انگاشتن خویش در محضر خدا، از آداب پرستش او است. به کارگیرى «ما» به جاى «من» گاهى براى اظهار عظمت است و گاهى براى پرهیز از انانیت و خودبینى. قرینه هاى کلامى تعیین کننده مراد است و در این جا به مناسبت عبودیت، پرهیز از انانیت و خودبینى مقصود است. لذا «نعبد» به صورت متکلم مع الغیر آمده است.
4. انسان در پرستش خدا و خلوص در آن، نیازمند امداد الاهى است. متعلق «نستعین» همه وظایفى است که از سوره حمد مى توان استفاده کرد و از آنها لزوم یکتا پرستى است که از «إیّاک نعبد» به دست مى آید.
5. انسان در عین دارا بودن اختیار در عبادت خدا، بدون اعانت او بر انجام آن توانا نیست و نیازمند یارى خداوند در تمامى امور خویش است.
اصول عبادت و عبودیت
عبودیت بندگان نسبت به پروردگار متعال، وضع دیگرى دارد، چون مالکیت خدا نسبت به بندگان وضع ویژه‌‌ای دارد، براى اینکه مولاى عرفى یک چیز از بنده خود را مالک بود، و صد چیز دیگرش را مالک نیست، ولى خداى تعالى مالکیتش نسبت به بندگان على الاطلاق است. مشوب با مالکیت غیر نیست، و بنده او در مملوکیت او تبعیض بر نمیدارد، که مثلا نصف او ملک خدا، و نصف دیگرش ملک غیر خدا باشد، و یا پارهاى تصرفات در بنده براى خدا جائز باشد، و پارهاى تصرفات دیگر جائز نباشد.
اصول عبادت شش مبنا دارد؛ نماز بی غفلت، روزه بی‌غیبت، زکات بی‌منّت، حجّ بی‌ارادت، جهاد اصغر و اکبر بی‌ریا و و ذکر بی‌ملالت. اصول عبودیت نیز شش مبنا دارد؛ رضای بی‌خصومت، صبر بی‌شکایت، یقین بی‌شُبهه، شهود بی‌غیبت، توجّه بی‌فترت [و] اتصال بی‌قطعیّت. و این نیز فرموده‌اند که علامت عبادت، حفظ حدود است و اَمارت عبودیت، وفای به عهود. اصل عبادت، ترک دنیاست، و لُبِّ عبودیّت، طلب آخرت.
شبهه توسل به اهل بیت(ع) و توحید
توسل ، یعنی واسطه قرار دادن، انبیاء، امامان و صالحان به پیشگاه خداوند چنانچه خداوند، در قرآن کریم می‌فرماید: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید ، از خدا بترسید و برای تقرب به او وسیله‌ای بجویید». (المائدة / 35)
این آیه به تمامی مؤمنین دستور می‌دهد که به هر وسیله‌ای که سبب تقرب به خداوند می‌شود تمسک بجویند؛ بنابراین تقرب به خداوند بدون وسیله و واسطه امکان ندارد حضرت زهرا(س) می‌فرماید: «و أحمد اللّه الذی بعظمته ونوره یبتغی مَن فی السموات والأرض إلیه الوسیلة ونحن وسیلته فی خلقه؛ تمام آنچه در آسمان و زمین هستند، برای تقرب به خداوند به دنبال وسیله هستند و ما وسیله و واسطۀ خداوند در میان خلقش هستیم».
/م.س 215