نگاهي به خادمان حرم در گذشته و حال
از اجزاي جدانشدني حرم‌هاي مطهر ائمه معصوم و خاندان‌شان در ايران، خادمان آماده به خدمتي هستند كه در هر گوشه و كناري از حرم به چشم مي‌آيند؛ خادماني كه سابقه خدمت‌شان به قدمت شكل‌گيري كهنسال‌ترين ابنيه مذهبي و مقابر بزرگان ديني است.
وارث: «محمدمهدي بهمني» در شماره ۹۶ ماهنامه ايران‌شناسي «سرزمين من» درباره ديروز و امروز وظايف خادمين حرم نوشت:
«خدام حرم، سال‌هاي سال است كه گرد زوار گشته‌اند و آنها را از لطف و محبت بي‌دريغ خود سرشار كرده‌اند. جلوي درهاي كوچك و بزرگ حرم ايستاده‌اند و سرگشته‌اي را هدايت كرده‌اند، نسخه‌هاي كتب ادعيه، مهرها و تسبيح‌ها را در قفسه‌ها چيده‌اند، كفش و نعلين‌هاي مراجعان را در كفشداري جا داده‌اند يا با حركت جاروهايشان كف صحن و سراها را برق انداخته‌اند. هر كدام از خادمان خوش‌روي حرم، در واقع عضوي از سيستم اداري و تشكيلات منظمي هستند كه در طول تاريخ و به مرور زمان شكل گرفته، تكميل شده و گسترش يافته است.
ديروز؛ زير نظر امين‌التواليه
۱۲۶ سال پيش در يك روز سرد زمستاني «عبدالله ميرزا قاجار» عكاسباشي با كمك «ميرزاحسين متولي‌باشي» متولي وقت آستان حضرت معصومه(س)، خدام كلاه به سر قاجاري و روحانيون و حفاظ حرم حضرت معصومه(س) را مقابل ايوان بلند قد آينه به صف كرد تا با دوربين سوار بر سه‌پايه‌اش تصوير آنها را بر صفحه شيشه‌اي حساس شده به نور ماندگار كند. خدام حرم و متوليان اين اماكن يا به صورت افتخاري خدمت را انتخاب كرده بودند يا از محل موقوفات بي‌شمار خيرين روزگار مي‌گذراندند. در عهد سلاطين شيعه مذهب صفوي است كه براي هر حرم مقرري ثابتي تعيين مي‌شود و تشكيلاتي وابسته به دولت مركزي مديريت و خدمت‌رساني به زائران را به دست مي‌گيرد. شاهان قاجار خود را شايسته توليت آستان‌هاي مباركه مي‌دانستند و به همين مناسبت شخصي را كه براي مديريت حرم انتخاب مي‌كردند، «امين‌التوليه» مي‌خواندند. امين‌التوليه معمولا از نزديكان و اطرافيان شاه بود و كم‌كم تمام امور حرم تحت‌نظر و حمايت دولت اداره شد. طبق اسناد، حرم حضرت معصومه(س) در ابتداي عهد صفوي ۵۰ خادم بيشتر نداشت اما كمي بعدتر ۷۰ خادم ديگر به اين جمع اضافه شدند. در همين عصر در مشهد و آستان رضوي تشكيلات بسيار منظم و مفصلي به رتق و فتق امور حرم مشغول بودند. در اين جمع مستوفي، مشرف، خازن، ضابط، سركشيك، خطيب، خادم، امام جماعت، موذن، قاري، قنديلچي، آبكش و ... سرگرم وظايف ريز و درشت‌شان بودند.
امروز؛ ۳۲ نوع خدمت
سال‌ها پس از برداشته‌شدن آن عكس يادگاري تاريخي، خدام حرم حضرت معصومه(س) در يك تعويض شيفت زير ايوان آينه اين حرم به خط شدند تا آن كادر را تكرار كنند. اما تفاوت خادمان حاضر در اين دو عكس تنها در ظاهر و جامه آنها نيست. امروزه بسياري از وظايف خادمان حرم‌هاي مطهر تغييراتي داشته و نظام و تشكيلات آنها منظم‌تر و مفصل‌تر از گذشته شده است. گسترش صحن‌ها و رواق‌هاي آستان‌ها و آستانه‌هاي مبارك باعث شده تعداد خدام بيشتر و بيشتر شوند. گذر روزگار نه تنها ردا و كلاه خادمان را متحول كرده كه وظايف آنها هم اندك‌اندك تغيير كرده است. حالا ديگر مراسم چراغ‌گرداني يا جاروكشي صحن‌ها به يك عمل نمادين تبديل شده و بيشتر به جا آوردن يك سنت به حساب مي‌آيد تا يك فريضه روزانه. امروز براي خدام، ۳۲ نوع خدمت تعريف شده كه در پنج گروه خادمان، فراشان، دربانان، كفشداران و حفاظ تقسيم‌بندي مي‌شود. آنها براي شناسايي و نظم در تشكيلات هر كدام لباسي با رنگي متفاوت از ديگر گروه‌ها به تن دارند. خادمان با حكم رسمي از توليت به اين خدمت نائل مي‌شوند و هر كدام در شيفت‌هاي هشت ساعته، ۱۲ ساعته يا روزانه به كارشان مشغول‌اند. خادمان حرم رضوي يا حرم حضرت معصومه(س) در مراسمي به نام «صفه» كه صبح‌ها نيم ساعت پس از طلوع آفتاب و شامگاه بلافاصله پس از اقامه نماز مغرب و عشاء برگزار مي‌شود، شيفت‌شان را تحويل مي‌دهند و تا شروع شيفت بعد انتظار مي‌كشند. امروزه در حرم حضرت معصومه(س) بيش از ۱۰ هزار خادم و فقط در حرم مطهر رضوي بيش از ۲۸ هزار زائر افتخاري، مفتخر به خدمت‌رساني شبانه‌روزي هستند؛ خادماني كه با شوق به محل كارشان مي‌روند و به كار در حرم افتخار مي‌كنند.»
