بررسی روایات درباره «شهربانو» مادر امام سجاد(ع)

*گواه تاریخی

از قدیمی‌ترین کتب تاریخی که قضیه اسیری شهربانو دختر یزدگرد و ازدواجش با امام حسین(ع) را نقل کرده، تاریخ یعقوبی است و در کتب حدیثی تاریخی مثل تاریخ بصائر الدرجات و وقعة الصفین(1) والفرق نوبختی، فرق الشیعه سعید بن عبدالله هم ذکری از این داستان به میان آمده است.

*گواه روایی

امام باقر(ع) می‌فرماید: «لما اقدمت بنت یزدجرد علی عمر ..لها عذاری المدینه...»، وقتی دختر یزدگرد را نزد عمر آوردند، دوشیزگان مدینه برای تماشای او آمدند، بنا به توصیه امیرالمؤمنین علی(ع) برای انتخاب همسر آزاد گذاشته شد و او حضرت امام حسین(ع) را انتخاب کرد.(2)

برخی همچون احمد امین مصری با پذیرش این شواهد، پیامد این ازدواج را اقبال و گرایش ایرانیان به تشیع دانسته‌اند(3) و حسن ابراهیم حسن می‌گوید: در اثر ازدواج امام حسین(ع) با شهربانو تمایلات سیاسی و وطنی ایرانیان به سوی عرب متوجه گشت.(4) اگر چه برخی خواسته‌اند،گرایش ایرانیان را با این قضیه مخدوش کنند، اما شواهد تاریخی ثابت می‌کند به هر حال گرایش ایرانیان به اهل بیت(ع) مقدس و از روی درک و شعور و اخلاص بوده، از این روی اعتقادشان پایدار و رو به تعالی و گسترش بوده است.

برخی این دیدگاه را نپذیرفته‌اند:

1. ادوارد براون، قضیه ازدواج امام حسین(ع) را مجهول می‌داند.

2. کریستن سن نویسنده کتاب ایران در زمان ساسانیان.

3. مرحوم شهید مطهری به این قضیه به دیده مشکوک می‌نگرد.(5)

4. مرحوم سیدجعفر شهیدی از کسانی است که به این قضیه به دیده انکار نگریسته، هم از نظر تاریخ و هم از نظر روایت دلیل را کافی نمی‌داند، وی بر این باور است که سند قطعی ندارد.(6)

*نتیجه

به نظر می‌رسد مادر امام سجاد(ع) همان شهربانو بوده و غیر از او کسی نیست. چون منابع معتبری مثل ارشاد شیخ مفید که در نقل اخبار دقت فراوان داشته و مسائل یقینی را نوشته و با قاطعیت این مسأله را تأیید کرده است، روش شیخ مفید در نقل قضایای تاریخی این گونه است که هر جا و به هر دلیلی قضیه برایش روشن نشده، آن را به صورت نقل قول با عبارت «قیل» به معنای گفته ضعیف آورده است.

شاید کسانی که ازدواج را رد می‌کنند، تحت تأثیر نظریه احمد امین مصری و حسن ابراهیم حسن، علت گرایش ایرانیان به تشیع را این ازدواج دانسته‌اند، بوده‌اند، درحالی که این استنباط درباره تشیع ایرانیان درست هم باشد، نمی‌تواند دلیل استواری باشد که ما از حقیقتی مسلم (ازدواج امام با شهربانو) صرف نظر یا آن را انکار کنیم، بلکه به دلایل دیگر گرایش ایرانیان به اهل بیت(ع) پرداخته و پاسخ مناسب آن را از لابلای متون تاریخی یافته و ارائه بدهیم.

پی‌نوشت‌ها:

1. تاریخ یعقوبی، ابن واضح یعقوبی، ج 2، ص 303. بصائر الدرجات، الصفارالقمی، تصحیح و تعلیق میرزا محسن کوچه باغی تبریزی، ص 335. وقعة الصفین (پیکار صفین)، منقری،نصربن مزاحم، ترجمه پرویز اتابکی، تصحیح و شرح هارون، ص26

2. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، انتشارات گلگشت، ص369، کتاب الحجة.

3. طباطبائی، سید محمد حسین، کتاب شیعه، قم، انتشارات هجرت، ص277.

4. محققان شیعه به این شبهه پاسخ های جامع و کاملی داده اند. برای نمونه، ر ، ک: خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 101، 111، بررسی کوتاه پیرامون رابطة تشیع و ایران، رسول جعفریان، ص 72، 76.

5. طباطبائی، همان.

6. مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، انتشارات اسلامی، ص108.