اسلام تخریب‌کنندگان محیط زیست را مفسد می‌داند

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدصادق جمشیدی‌راد، عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور، ۶ بهمن‌ماه، در نشست «دین و محیط زیست» به سخنرانی پرداخت. در ادامه سخنان وی‌ را می‌خوانید: 

در آیات ۱۹۰ و ۱۶۱ سوره آل عمران آمده است: «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ؛ محققان در خلقت آسمان‌ها و زمین و رفت و آمد شب و روز دلایل روشنی است برای خردمندان عالم. آنها که در هر حالت، ایستاده و نشسته و خفته خدا را یاد کنند و دائم در خلقت آسمان و زمین بیندیشند و گویند: پروردگارا، تو این دستگاه با عظمت را بیهوده نیافریده‌ای، پاک و منزهی، ما را به لطف خود از عذاب دوزخ نگاهدار» بر اساس آموزه‌های اسلامی، توجه به محیط زیست و رعایت احکام آن، یک امر تبلیغاتی در حوزه قدرت سیاسی محسوب نمی‌‌شود بلکه محیط زیست، جنبه حیاتی و نقش اساسی در زندگی انسان‌ها و دیگر موجودات خواهد داشت.

نگاه به انسان در میان متفکران غربی
در تمام رشته‌های علوم انسانی قبل از هر چیزی، یکی از موارد مهم که به عنوان مبانی به حساب می‌آید، انسان‌شناسی است. در حوزه انسان‌شناسی دو دیدگاه وجود دارد که یکی نگاه متفکران غربی است که اگر بخواهیم تیتروار وارد این قضیه شویم، می‌توان آن را در سه دوره خلاصه کنیم. یکی از دوره‌ها، ماقبل مدرن یا سنت است. در این دوره گفته می‌شود انسان، طبیعت تغییرناپذیر دارد. 

دوره دوم، مدرنیته یا تجدد است. در اینجا انسان مدرن معنای زیست‌شناسانه دارد. دوره سوم، پست مدرن است که از دهه ۱۹۶۰ مطرح شده و انسان به عنوان موجودی حریص، منفعت‌جو، پرخاشگر و تقدس‌زدا معرفی شده که هیچ حریمی برای آن وجود ندارد. اگر به این سه دوره دقت کنیم، به این نتیجه می‌‌رسیم که انسان به آن جایگاه اصلی که باید داشته باشد نرسیده است. اما در رابطه با نگاه متفکران اسلامی، انسان کسی است که در محدوده حیات حیوانی و طبیعی متوقف نشده بلکه باید حیات الهی و جاودانی و خداخواهی فطرت خویش را به فعلیت برساند تا به مقام خلافت الهی و تخلق به اخلاق الله نائل شود. این یک انسان حقیقی است که ماهیت الهی دارد و باید همیشه این ماهیت با کرامتی که دارد، حفظ شود.

نکته دیگر این است که اگر انسان حقیقتا بتواند شرایطی را ایجاد کند که از درون و بیرون، انسانِ کامل باشد زمانی می‌تواند مطلوب و سازنده باشد که خودش را از هر گونه آلودگی‌های مادی و معنوی پالایش کرده باشد. در نظام آفرینش، محیط زیست و تمام مظاهر جهان تابع انسان است. در آیه اول سوره ابراهیم آمده است: «كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَىٰ صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ؛ این قرآن کتابی است که ما به تو فرستادیم تا مردم را به امر خدایشان از ظلمات (جهل و کفر) بیرون آری و به عالم نور رسانی و به راه خدای مقتدر ستوده صفات رهسپار گردانی» به فرموده قرآن، انسان باید از ظلمات بیرون بیاید و به نور کشیده شود و وقتی به مبدأ هستی رسید، تمام عالم هستی در اختیار وی قرار می‌گیرد.

پیوند انسان و طبیعت در بینش اسلامی
در حدیث قدسی هم آمده که ای انسان تمام موجودات عالم را برای تو و تو را برای خودم آفریدم. جالب این است که قداست محیط زیست همسان اجر و تلاوت و قرآن است و پیامبر گرامی اسلام نیز در روایتی به این موضوع اشاره کرده است و این طبق آیه سه سوره طلاق ناشی از نگاه قدسی به محیط زیست است که خداوند فرموده است: «وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ ۚ وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ ۚ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ ۚ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا؛ و از جایی که گمان نَبَرد به او روزی عطا کند، و هر که بر خدا توکل کند خدا او را کفایت خواهد کرد که خدا امرش را نافذ و روان می‌سازد و بر هر چیز قدر و اندازه‌ای مقرّر داشته است (و به هیچ تدبیری سر از تقدیرش نتوان پیچید)»

جالب است که در بینش اسلامی، پیوند انسان با طبیعت، پیوندی ویژه است، چون انسان از خاک آفریده شده پس این خاک و زمین و آنچه در آن وجود دارد باید حرمت آن برای انسان حفظ شود. در روایت آمده اگر کسی در این زمین که از آن به مادر تعبیر شده است کار نیک یا بدی انجام دهد، در قیامت گزارش خواهد شد. وقتی به محیط زیست نگاه مادرانه داشته باشید، هیچ کسی حاضر نمی‌شود محیط زیست را خراب کند.

مباحث زیست محیطی در فرهنگ وحی به گونه‌ای است که در آن، هم نسبت به سلامت جسم و هم روح توجه شده است. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که فرمود هوای پاکیزه، آب گوارا و زمین حاصلخیز سه لازمه زندگی مناسب انسان است. امام صادق می‌گوید: «اگر جهان آفرینش را با اندیشه و خرد، به شکل درست ارزیابی کنید آن را به مانند ساختمانی می‌‌یابید که هر آنچه که آفریده‌شدگان نیاز دارند در آن وجود دارد». اگر نگاه ما به محیط زیست نگاه مالکانه باشد، همانگونه که نسبت به املاک شخصی خودمان حساسیت نشان می‌دهیم، آن را پاکیزه نگه می‌داریم. 

در متن حقوقی مصوب شورای جامعه اقتصادی اروپا در تاریخ ۲۷ ژوئن ۱۹۶۷ محیط زیست اینگونه تعریف شده: «محیط زیست شامل آب و هوا، خاک و عوامل درونی و بیرونی مربوط به حیات هر موجود زنده می‌شود». همچنین در واژه‌نامه آمار محیط زیست که در سال ۱۹۹۷ توسط سازمان ملل متحد چاپ شده، محیط زیست عبارت است از «مجموعه تمامی شرایط خارجی تاثیرگذار بر زندگی و رشد و بقای یک موجود زنده». در اسلام، موضوع آب از مسائل مهم محیط زیستی است، چراکه نیازهای انسان‌ها، جانوران و گیاهان را برآورده می‌کند اما متأسفانه امروزه جنگ‌های زیادی بر سر آن وجود دارد.

توجه جدی قرآن به محیط زیست
آب در برخی از موارد در قرآن با عنوان رزق و منشأ حیات نام برده شده است. طبق برخی از روایات، آب سودمندی‌های زیادی همانند آبیاری درختان و کشتزارها و بستر زندگی ماهیان و آبزی‌ها و امثالهم دارد. مسئله دیگر در تعریف محیط زیست، هوا بود. امام صادق(ع) هوا را از نعمت‌های بزرگ خداوند دانسته که اگر نباشد همه چیز فاسد می‌شود و انسان نمی‌تواند زنده بماند.

از سوی دیگر، در قرآن و روایات از خاک به عنوان برآورنده نیازهای انسان نام برده شده و همچنین عنصری که خواص زیادی از جمله خاصیت پاک‌کنندگی دارد. در آیه ۲۰۵ سوره بقره آمده است «وَإِذَا تَوَلَّىٰ سَعَىٰ فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ ۗ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ؛ و چون از حضور تو دور شود، کارش فتنه و فساد در زمین است و بکوشد تا حاصل خلق به باد فنا دهد و نسل (بشر) را قطع کند؛ و خدا فساد را دوست ندارد»؛ آیات و روایات را که بررسی می‌کنیم، بحث بر سر این است که آنقدر حفظ و حراست از محیط زیست از منظر قرآن جدی و با اهمیت است که اگر کسی بی‌جهت اقدام به تخریب یا نابودی آن کند، از جمله مفسدان به حساب خواهد آمد.
منبع: ایکنا