راهی برای رهایی از بدهکاری

وارث : در قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام در باب موضوع اقتصاد و مسائل وابسته به آن؛ اعم از بدهکار و طلبکار و رفتار هرکدام از آنها در مقابل یکدیگر سخن گفته شده است .

یکی از موضوعات مطرح در باب مسائل اقتصادی موضوع دِین می باشد.

حکم دین

به صورت طبیعی اگر کسی خودش را به زیر بار دِین ببرد، از جهت جایگاه اجتماعی افت پیدا می کند و این امر مکروه شناخته می شود. یعنی کسی که از راه درآمد خود می تواند زندگی طبیعی خود را داشته باشد و با این حال خود را زیر بار دِین ببرد مکروه خواهد بود.

حال اگر نیاز مالی جدی باشد، به همان اندازه که نیاز جدی است از کراهت بدهی کاسته می شود. گاهی ایجاد بدهی مباح شناخته می شود. گاهی دِین مستحب محسوب شده و گاهی معاملات منتهی به دِین در صورتی که نیاز فرد ضروری باشد و به جز معامله دینِ معامله دیگری نیاز فرد را رفع نکند، واجب شمرده می شود.

لذا حکم دِین در اسلام از مکروه شروع شده و مباح، مستحب و واجب را در بر می گیرد. به طور کلی احکام دِین بستگی به شرایط انسان دارد اگر انسان در شرایط طبیعی باشد، زیر بار دِین رفتن مکروه است و هر چقدر نیاز انسان بیشتر باشد استقراض منتهی به دِین به سمت واجب میل می کند.

وفای به دِین

یکی از مسائل جدی که در مورد دِین به آن بسیار پرداخته شده بحث وفای به دِین است. آیه نخست سوره مائده بیان می کند: "ای کسانی که ایمان آورده اید به صورت کامل و تمام عیار به قراردادهای خود پایبند باشید."

یکی از اصول پایبندی به قرار داد، تعهد به ادای دِین در سررسیدهای مقرر است. اگر من یک معامله مدت دار انجام داده ام باید در موقع مقرر شده، بدهی خود را بپردازم و به وفای به موقع آن پایبند باشم.

قرآن با استفاده از لفظ وفا و با صیغه امر، وفای به دین را واجب می شمارد.

در روایتی امام على علیه السلام: شَرُّ النّاسِ مَنْ لا یَعْتَقِدُ الاَمانَةَ وَ لا یَجْتَنِبُ الْخیانَةَ؛ بدترین مردم كسى است كه پایبند به امانت نباشد و از خیانت دورى نكند. [غررالحكم، ج۴، ص۱۷۵، ح ۵۷۳۴]

و نیز طبق روایاتی که از پیغمبر صلی الله و علیه و آله به ما رسیده ایشان وفای به عهد را ویژگی بهترین امت می داند. می فرماید: پیامبر صلی الله علیه و آله: خیارُكُمْ اَحْسَنُكُمْ قَضاءً لِلدَّیْنِ؛ بهترین شما كسانى هستند كه قرض خود را بهتر ادا كنند. [نهج الفصاحه، ح ۱۴۷۴]

حکم تأخیر ادای دین

در بعضی روایات عنوان شده است که اگر کسی توانایی پرداخت بدهی را داشته باشد و پرداخت آن را به تعویق بیاندازد این مسئله ظلم است و در واقع خیانت است.

در بیانی امام باقر علیه السلام مى فرمایند: مَن حَبَسَ حقَّ امرِى مُسلم و هو یَقدرُ على اءَن یُعطیَه ایَّاهُ مَخَافَةَ مِن اءَنَّه ان خَرَجَ ذلكَ الحقُّ مِن یدهِ اءَن یَفتَقِرَ كانَ الله عزّوجلّ اءَقدَرَ على اءَن یُفقِرَه منهُ على اءَن یُغنىَ نفسَه بِحَبسه ذلكَ الحقَّ (من لا یحضره الفقیه ، ج 3، ص 112، حدیث 477، وسایل الشیعه ، ج 18، ص 331، حدیث 23788).
اگر كسى در حالى كه قادر است، حق مسلمانى را به خاطر ترس از فقر، ادا نكند، باید بداند كه خدا قادرتر است كه او را فقیر كند تا این كه او بخواهد غناى خود را با ندادن حق دیگران تامین كند.
منظور امام علیه السلام این است كه اثر وضعى نپرداختن بدهى و ندادن حق صاحب حق، این است كه انسان در نهایت، محتاج و فقیر مى شود.

از جمله تعابیر دیگرى كه در روایات به كار رفته این است كه اگر بدهكار در اداى دین، مسامحه كند، آبرو و حیثیت خود را در معرض خطر قرار داده است؛ یعنى علاوه بر اثر وضعى آن كه فقر دنیوى و عقوبت اخروى است، موجب مى شود كه آبروى او در معرض خطر قرار بگیرد.

امام رضا علیه السلام در روایتى از پدرشان و ایشان از رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم نقل مى كنند كه حضرت فرمودند: لَىُّ الواجدِ بالدَّینِ یُحِلُّ عِرضَهُ و عُقُوبتَه ما لَم یكُن دَینُهُ فیما یَكرَه الله عزّوجلّ(وسایل الشیعه ، ج 18، ص 334، حدیث 23792).

مسامحه و سستى انسانى كه توانایى پرداخت دین را دارد، علاوه بر عقوبتى كه دارد عرض و آبروى او را در معرض خطر قرار مى دهد.

پس ادای دِین یکی از آموزه های جدی قرآن و سنت پیامبر و سنت ائمه اطهار علیهم السلام می باشد.

در کنار آیات فوق، حدیث نبوی معروف «المسلمون عند شروطهم» (وسائل الشیعه، ج 18، ص 16) نیز دلالت می کند که مسلمانان به آنچه ملتزم شده اند، وفا دارند و طبق التزامشان عمل می کنند.

سخنی با طلبکاران عزیز

در کنار سفارش به ادای به موقع دین، به طلبکاران نیز سفارشاتی شده است. به طلبکاران توصیه شده اگر کسی بدهکار بود، برای او فرجه و فرصت فراهم کنید.

به عبارتی قرآن با توصیه ای اخلاقی، بحث حقوقى خود را تكمیل مى كند. قرآن کریم به طلبكاران مى گوید: در این گونه موارد كه بدهكاران سخت در تنگنا قرار دارند اگر بدهى آنان بخشوده شود، از هر نظر براى شما بهتر است. (أَن تَصَدَّقُواْ خَیرٌ لَّكُم) احساس كینه توزى و انتقام را به محبت و صمیمیت مبدل مى سازد و افراد ضعیف جامعه را به فعالیت مجددى كه نتیجه اش نصیب همگان مى شود، وا مى دارد و اضافه بر اینها، صدقه و انفاقى در راه خدا محسوب مى شود كه ذخیره روز پسین خواهد بود. [تفسیر نمونه 2/378-377]

این مطلب در آیه 280 سوره مبارکه بقره مطرح شده است: «اگر (بدهکار) تنگدست بود، او را تا فراخ دستی مهلت باید داد و صدقه دادن شما (گذشت از بدهی) برای شما بهتر است، اگر بدانید».

کلام آخر:

امام محمد باقر علیه السلام در بیانی دستور العملی برای جلوگیری از بدهکاری و تنگدستی توصیه کرده اند که البته قبل از بیان روایت، این نکته را فراموش نکنیم که این سفارش به تنهایی و بدون در نظر گرفتن مسائل دیگر و مرتبط با گرفتاری ها و تنگدستی های انسان اعم از سستی و تنبلی، دروغ گفتن در زندگی، ربا، عدم پرداخت خمس و.... قطعا به تنهایی کارگشا نخواهد بود.

امام محمد باقر علیه السّلام فرمودند: هر کسى که در عمر خود یک بار سوره "یس" را بخواند دچار تنگدستى و بدهکارى و خانه خرابى و رنج و دیوانگى نشود. و به جذام و وسواس و سایر بیماری هاى زیان آور مبتلا نمى گردد، و خداوند دشوارى مرگ را بر وى آسان مى کند، و خود کار قبض روحش را به عهده مى گیرد، و در زمره کسانى خواهد بود که خداوند متعال گشایش روزى و شادمانى او به هنگام مرگ و اسباب خشنودى به پاداشهاى اخروى او را تضمین کرده است. (ترجمه ثواب الأعمال، ص: 295)

منابع: