انحرافات مناسك حج در عصر جاهليت

در نخستين جلد كتاب حج در آينه تاريخ كه شامل 15 مقاله تاريخي از 90 شماره نشريه ميقات حج است، اين مقالات را مي‌خوانيم:

حج در امتداد زمان
محمدمهدي فقيهي خراساني

اين مقاله حج را در امتداد زمان بررسي كرده است. نگارنده اولين حج‌گزار را طبق روايات، جبرئيل معرفي كرده است كه سه هزار سال قبل از حضرت آدم حج گزارده است. پس از او ديگر ملائكه حج گزاردند كه حج آنان بنا به شهادت برخي روايات امتدد دارد. بعد از ملائكه، نخستين كسي كه از زمينيان حج گزارد، حضرت آدم عليه‌السلام بود كه جبرئيل شيوه و آيين حج را به او آموخت و او حج گزارد. نويسنده بعد از حضرت آدم به حج ديگر پيامبران اشاره كرده و برخي از روايات مربوط به حج آنان را نقل كرده است. از جمله پيامبران اشاره شده در اين مقاله: شيث، نوح، ابراهيم، موسي، يونس، داود، سليمان و عيسي عليهم‌السلام است. از ديدگاه نويسنده، آنچه از روايات برمي‌آيد اين است كه همه يا عمده پيامبران حج گزارده‌اند. وجوب حج در اسلام، به حدود يك سال قبل از فتح مكه بازمي‌گردد كه آيه «ولله علي الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلا» نازل شد. از آن به بعد حج همه ساله باشكوه تمام برگزار شده است.

حج در رهگذر تمدن‌ها
ماجده مؤمن

اين مقاله كه حج را از رهگذر تمدن‌هاي مختلف بررسي كرده، بخش‌هايي از كتاب «الحج عبرالحضارات والامم» است كه به شيوه گزينشي ترجمه و تبديل به مقاله پيش‌رو شده است. نويسنده با توجه به بيان قرآن كريم مبني بر اينكه كعبه نخستين خانه‌اي است كه براي مردم بنا شده، پيشينه حج را با تاريخ حيات انسان پيوند داده است. ايشان در اين نوشتار نخست نگاهي به تاريخ حج انداخته و آن را يك ركن اساسي ديني دانسته كه تمدن ها و اديان گوناگون با آن سر و كار داشته و با آن مأنوس بوده‌اند. از ديدگاه ايشان، حج هر چند در ميان تمدن‌ها و آيين‌ها يكسان نبوده است، اما نمونه بارز آن، حجي است كه خداي متعال بر بندگان خود واجب ساخته است. ايشان در ادامه در قالب محورهاي مختلف به بررسي حج در تمدن‌هاي گوناگون پرداخته و آن را شرح داده است. محورهاي مقاله عبارتند از: حج در تمدن وادي نيل، حج در تمدن بين‌النهرين، حج در تمدن ايران باستان، حج در تمدن روم، حج در تمدن هند، حج در چين، حج در ژاپن. در پايان نيز به حج پيامبران و حج در جاهليت اشاره شده است.

سير تاريخي حج در قرآن
ناصر شكريان

اين مقاله پيرامون بررسي پيشينه تاريخي مراسم حج نگارش يافته است. نويسنده نخست به پيشينه تاريخي كعبه پرداخته است. همه مفسران شيعه و بيشتر مفسران اهل سنت برآنند كه كعبه پيش از ابراهيم عليه‌السلام بوده و پيشينه آن، به زمان حضرت آدم عليه‌السلام بلكه قبل از آن برمي‌گردد. با توجه به اينكه نگارنده پيشينه تاريخي حج را به چهار دوره تقسيم كرده، مقاله نيز از چهار بخش تشكيل شده و در هر بخش يك دوره مورد بررسي قرار داده شده است. بخش اول به دوره پيش از بعثت حضرت ابراهيم اختصاص دارد. نويسنده در اين بخش با توجه به آيات و روايات آغاز مراسم حج را همزمان با وجود كعبه دانسته است. مباحث اين بخش در قالب سه محور مطرح شده است؛ حج جبرئيل و ملائكه، حج آدم و حج انبياي ديگر. بخش دوم مقاله بررسي حج در دوران حضرت ابراهيم را بر عهده دارد. آنچه كه از نظر قرآن مسلّم و قطعي است، وجود حج و احياي آن، در زمان حضرت ابراهيم عليه‌السلام است. حضرت ابراهيم مأمور به اعلان عمومي حج براي همه انسان‌ها بوده است. بخش سوم به بررسي دوره بعد از ابراهيم عليه‌السلام تا ظهور اسلام مي‌پردازد كه حج در دوران جاهليت نيز بخشي از اين دوره است. بخش پاياني به حج از زمان ظهور اسلام تاكنون اختصاص يافته است. اين بخش خود به سه دوره تقسيم شده و هر دوره به صورت جداگانه بررسي شده است. حج در زمان پيامبر خدا صلي الله عليه و آله، حج در زمان ائمه معصومين عليهم‌السلام و حج در عصر كنوني.

انحرافات مناسك حج در عصر جاهليت
محمدعلي عادلي مقدم

اين مقاله پژوهشي است كه پيرامون انحرافات مناسك حج در عصر جاهليت نگارش يافته است. مقاله از سه بخش تشكيل شده است. در بخش اول علل تاريخي انحراف از دين و مناسك حج ابراهيمي مطرح شده است. نگارنده در اين بخش شش علت بيان كرده كه عبارتند از: 1. ناآگاهي و جهل به احكام؛ 2. مسافراني كه از مكه برمي‌گشتند؛ 3. علماي سلف؛ 4. احترام به بزرگاني كه از دنيا مي‌رفتند؛ 5. امتيازخواهي‌هاي طايفه‌اي؛ 6. برخي از اشخاص مانند عمرو بن لحي. بخش دوم به ارائه نمونه‌هايي از تحريفات در مناسك حج قبل از اسلام اختصاص يافته است. مؤلف در اين بخش در قالب ده محور، مختصري از انحرافاتي را كه قبل از اسلام در مناسك حج وجود داشته، مطرح كرده است. محورهاي اين بخش بدين ترتيب‌اند: 1. ميقات در عصر جاهليت؛ 2. لباس احرام در عصر جاهليت؛ 3. تلبيه در عصر جاهليت؛ 4. طواف در عصر جاهليت؛ 5. صفا و مروه در عصر جاهليت؛ 6. رفتن به عرفه در عصر جاهليت؛ 7. مشعر در عصر جاهليت؛ 8. منا در عصر جاهليت؛ 9. قرباني در عصر جاهليت؛ 10. سر تراشيدن در عصر جاهليت. نگارنده در بخش سوم و پاياني بعضي از انحرافاتي را كه در ارتباط با حج در عصر جاهليت بود، بيان كرده است. عناوين اين انحرافات كه هر كدام در قالب محوري مستقل مطرح شده‌اند، بدين قرارند: 1. موروثي شدن بعضي از مناصب؛ مانند سرپرستي حجاج، سقايت، كليدداري و پرده‌داري؛ 2. نخوردن غذاي غير اهل حرم؛ 3. تحريم چادرهاي غيرچرمي؛ 4. تأخير اوقات حج؛ 5. حرمت سرخ كردن؛ 6. امتيازخواهي در نصب حجرالأسود.

حوادث تاريخي مكه
هادي اميني

اين مقاله پيرامون حوادث تاريخي مكه به نگارش درآمده و به حوادث و بلايي كه در عهد اسلام در مكه واقع شده، پرداخته است. نگارنده، حوادث مكه در عهد اسلام را به دو دسته تقسيم كرده است: الف) حوادث و آفات طبيعي؛ ب) حوادث ناشي از تعصبات جاهليت و بي‌بندوباري‌ها. در مقاله حاضر تنها به دسته اول پرداخته شده و به حوادث دسته دوم اشاره‌اي نشده است. نويسنده درباره حوادث و بلاياي طبيعي كه در عهد اسلام روي داده، سيل‌ها و باران‌هايي كه از زمان پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله به مكه و حرم آسيب رسانده را نقل كرده و مورد اشاره قرار داده است. وي در اين زمينه ده مورد از اين سيل‌ها را ذكر كرده است.

واليان مكه (از صدر اسلام تاكنون)
هادي اميني

اين مقاله پژوهشي است كه واليان مكه را از صدر اسلام تاكنون بررسي كرده است. نگارنده در اين مقاله، از نخستين والي مكه آغاز و به ترتيب يكايك كساني كه والي و حاكم مكه شده‌اند را بيان كرده و درباره آنها مختصري شرح داده است. اولين والي مكه كه پس از فتح مكه توسط شخص پيامبر صلي الله عليه و آله تعيين شد، عتّاب بن اسيد است. البته درباره عتاب اختلافي ميان مورخان وجود دارد. برخي از آنان نخستين والي و حاكم مكه را معاذ بن جبل دانسته‌اند. حكومت مكه پس از عتاب يا معاذ به حارث رسيد. پس از حارث، محرز بن حارثه، بعد از او قنفذ بن عمير و بعد نافع بن عبدالحارث بعد از نافع، طارق بن مرتيع كناني و به همين ترتيب تا زمان حكومت حضرت علي عليه‌السلام. چون حضرت به خلافت رسيدع والي مكه را عزل كرد و ابوقتاده، حارث بن ربعي را به جاي او گماشت. پس از مدتي، اميرمؤمنان عليه‌السلام، ابوقتاده را عزل و به جايش قثم بن عباس بن عبدالمطلب را گماشت. پس از شهادت اميرمؤمنان عليه‌السلام كه خلافت را امويان و سپس عباسيان غصب كردند، حاكمان و واليان حرمين شريفين توسط آنها تعيين مي‌شدند. نويسنده به همين ترتيب واليان مكه را مي‌شمارد تا به آل سعود و وهابيت مي‌رسد. محمدبن سعود و محمدبن عبدالوهاب در يك پيمان دو طرفه متعهد مي‌شوند كه محمدبن سعود و فرزندانش مادام العمر اميرالمؤمنين و حاكم باشند و محمدبن عبدالوهاب و ذريّه‌اش تسلط مذهبي داشته باشند.

تحقيقي پيرامون شعب ابي‌طالب
سيدعلي قاضي عسكر

در ابتداي خيابان حجون در مكه، گورستاني وجود دارد كه در گذشته آن را «مقبرة معلاة» مي‌ناميدند و هم اكنون در ميان اهل مكه به «جنة المعلاة» و در بين ايرانيان به «قبرستان ابوطالب» معروف است. از گذشته تاكنون اين قبرستان به نام «شعب ابي‌طالب» نيز به مردم معرفي شده است. نويسنده در اين نوشتار در اثبات نادرستي اين مدعي برآمده و كوشيده است با دلايل روشن و قطعي قابت كند كه شعب ابي‌طالب در مكان ديگري نزديك مسجدالحرام واقع شده و غير از قبرستان ابوطالب است. نگارنده در ابتداي مقاله به معناي شعب در لغت و سپس به مكان شعب ابي‌طالب پرداخته است. از آنجا كه شناخت محل توليد پيامبر و نيز مكان سكونت بني‌هاشم در مكه مي‌تواند در شناسايي شعب ابي‌طالب مفيد باشد، نويسنده در محور بعدي بحث را به خانه‌اي كه پيامبر در آن به دنيا آمدند، اختصاص داده است. مؤلف از مجموع مباحث اين بخش نتيجه گرفته است كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در شعب ابي‌طالب متولد شده‌اند و شعب ابي‌طالب مكاني در مكه نزديك مسجدالحرام بوده است. وي در ادامه محاصره پيامبر و ياران او در شعب ابي‌طالب و برخي از شعب‌هاي مكه را مطرح كرده است. نگارنده در پايان نتيجه گرفته است كه شعب ابي‌طالب در مكاني غير از قبرستان ابوطالب قرار داشته و چنين اشتباهي از چه زمان و براساس چه دليل و مدركي رخ داده، معلوم نيست.

فتنه قرامطه در مكه
يعقوب جعفري

اين مقاله پيرامون حمله فرقه قرامطه به مكه و بررسي آن نگارش يافته است. نگارنده مقاله خود را در دو بخش سامان داده است. در بخش اول به بررسي فرقه قرامطه و مباحث پيرامون آن و در بخش دوم به حمله قرامطه به مكه و داستان حجرالاسود پرداخته شده است. نگارنده در بخش اول، فرقه قرامطه و بنيانگذار آن را مورد بررسي قرار داده است. قرامطه شاخه‌اي از فرقه اسماعيليه است كه توسط «حمدان بن اشعث قرمط» ايجاد شد و بعدها طرفداران او را «قرامطه» يا «قرمطي» گفتند. ايشان پس از بررسي مختصر اين فرقه، به بررسي معناي واژه قرمط و وجه تسميه آن، اعتقادات قرامطه و تشكيل دولت قرامطه در احساء و بحرين پرداخته است. بخش دوم و اصلي مقاله به حمله قرامطه به مكه و داستان حجرالاسود مي‌پردازد. قرامطه روز ترويه در سال 317 به فرماندي ابوطاهر جنابي به حجاج و ساكنين شهر مكه يورش برده و دست به كشتار و اهانت به مسجدالحرام و كعبه زدند. قرامطه علاوه بر كشتارهاي بي‌رحمانه و غارت اموال حجاج و اهل مكه، زيورها و از جمله پرده كعبه را غارت كردند، در آن را كندند و حجرالاسود را از جاي خود كنده، با خود به بحرين بردند. بخش دوم مقاله توضيح اين واقعه را برعهده دارد.

پيشينه تاريخي طواف
سيدعلي قاضي عسكر

اين مقاله، پيشينه تاريخي طواف از زمان قبل از حضرت آدم تا زمان پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و اهميت آن را مورد بررسي قرار داده است. نگارنده نخست به معناي لغوي طواف و سپس به پيدايش طواف پرداخته است. در ادامه طواف فرشتگان، پيامبران و ايرانيان قديم در محورهاي مستقل مطرح شده است. طواف در جاهليت عنوان بخش بعدي مقاله است كه به پيشينه طواف در دوران جاهليت مي‌پردازد. يكي از آداب طواف در عصر جاهليت اين بود كه تحت شرايط خاصي برهنه طواف مي‌كردند. نويسنده اين بدعت و رسم جاهلي در طواف را در قالب چند محور مورد بررسي قرار داده است. برهنگان در مطاف، انديشه‌اي خرافي (كه به ريشه آن رسم جاهلي مي‌پردازد)، لزوم پوشش در طواف، مخالفت با برهنگي و پايان يك بدعت، محورهايي هستند كه در ارتباط با اين رسم و بدعت به نگارش در آمده‌اند. در بخش پاياني مقاله، به طواف پيامبر صلي الله عليه و آله پرداخته شده است.

نبرد بدر
رسول جعفريان

يكي از بزرگ‌ترين رويدادهاي صدر اسلام، نبرد بدر است. اين نبرد كه نخستين برخورد جدي مسلمانان با قريش بوده، در روز جمعه، هفدهم رمضان سال دوم هجري در منطقه بدر روي داد. كاروان قريش با سرمايه بسيار بزرگي كه همه زن و مرد قريش در آن سهيم بودند، عازم شام - منطقه غزه - شده بود. هنگام رفتن كاروان، رسول خدا صلي الله عليه و آله اخبار آن را داشت و در بازگشت مترصد بود تا در سر راه آن قرار گيرد تا اينكه در روز هفدهم رمضان مقابل آنها قرار گرفتند و نبرد بدر روي داد و قريش شكست خورد و تمام سرمايه آنها به دست مسلمانان افتاد. نويسنده در نوشتار حاضر اين نبرد را به صورت جزء به جزء و كامل شرح و توضيح داده است. از وضعيت و آمار سپاه پيامبر و لشكر قريش گرفته تا پرچمداري اميرمؤمنان عليه‌السلام در جنگ، ماجراي خوردن چوبدستي پيامبر صلي الله عليه و آله به شكم يكي از اصحاب و درخواست قصاص او از پيامبر، كشته شدن سران قريش از جمله ابوجهل در اين نبرد، پيروزي مسلمانان، مسأله غنائم و اسيران و ... مباحثي هستند كه در اين مقاله به آنها پرداخته شده است.

جامعه شيعه در مدينه منوره
ورنر اند/ ترجمه: رسول جعفريان

اين مقاله بلند كه پژوهشي تاريخي پيرامون «جامعه شيعه در مدينه» است، در چهار شماره در فصلنامه ميقات حج منتشر شده است كه در اينجا براي استفاده بهتر به صورت يكجا و پشت سرهم ارائه شده است. پژوهش حاضر كوششي است براي تشريح وضعيت جامعه شيعه مدينه و مناطق همجوار آن در جنوب شهر مدينه، البته بيشتر از قرن نوزدهم به اين سو با اشارتي به پيشينه تاريخي آن. مقاله از چند فصل و بخش اصلي تشكيل يافته است. فصول اصلي مقاله عبارتند از: اميرنشين شيعي بنوالحسين، اشراف حسيني در دوره جديد، قبيله حرب و طوايف شيعي آن، نخاوله و ريشه‌ها و ويژگي‌هاي اجتماعي آنها. در بخش آخر محورهاي نخاوله، يك نام با گونه‌هاي مختلف، ريشه و سرچشمه نخاوله، مالكيت و زراعت زمين‌ها و مشاغل ديگر، شمار جمعيت نخاوله، تدفين و قبرستان‌ها، نخاوله: انزوا، تبعيض و بقا، مورد بررسي قرار گرفته است.

موقعيت يهود در مدينه
عبدالله بن عبدالعزيز ادريس

اين مقاله كه پيرامون موقعيت يهود در مدينه به نگارش درآمده است، در دو قسمت و دو شماره از فصلنامه ميقات حج منتشر شده است كه در جلد نخست كتاب حج در آينه تاريخ به صورت يكجا آورده شده است. در ابتداي مقاله مراد از يهود و يهودي بيان شده است. در ادامه مباحثي از قبيل مهاجرت يهود به مدينه، زمان و علل مهاجرت آنها به مدينه و وجود يا عدم وجود پيوند ميان يهود و عرب مطرح شده است. نسب بني قريظه و بني نضير، عرب بودن يا نبودن آنها، حسب و نسب بني‌قينقاع نيز مباحثي هستند كه در ادامه به آنها پرداخته شده است. در بخش بعدي مقاله، آمار و شمار سه گروه يهودي مدينه (بني‌قينقاع، بني‌قريظه و بني‌نضير) و شمار مساكن آنها در مدينه مورد بحث قرار گرفته است. مؤلف بحث را در سه محور ديگر ادامه داده و در آنها به پيمان‌هاي يهود در مدينه، پيمان‌شكني يهود و عنصر غيراسلامي بودن يهود در جامعه مدينه پرداخته شده است.

يهوديان مدينه
رضا سلم آبادي

اين مقاله پژوهشي است پيرامون يهوديان مدينه و مباحث پيرامون آن. اين نوشتار در پنج گفتار به نگارش درآمده است. نگارنده پيش از پرداختن به مباحث اصلي، معني لغوي و اصطلاحي يهود را مطرح كرده است. گفتار اول مقاله به گروه‌هاي يهودي ساكن مدينه اختصاص يافته است. وقتي از يهود مدينه سخن به ميان مي‌آيد، سه طايفه عمده يهودي ساكن مدينه مراد است كه در اصل يهودي بوده اند و آنها عبارتند از: «بنوقينقاع، بنو نضير و بنوقريظه»؛ اما روشن است يهودياني كه در مدينه مي‌زيستند، منحصر در سه طايفه ياد شده نبودند. افرادي از ديگر قبايل مدينه نيز پيش از اسلام مشرك بودند و به آيين يهود درآمده و گروه‌هاي كوچكي را تشكيل داده بودند. گفتار دوم، علت مهاجرت يهود به مدينه را مورد بررسي قرار داده است. نويسنده در گفتار سوم، برخي از خصوصيات قوم يهود را در قالب سه بند بيان كرده است: بند يكم: لجاجت، نژادپرستي و پيمان‌شكني؛ بند دوم: درگيري فرهنگي؛ بند سوم: عمل به دستورات ديني. در گفتار چهارم، پيمان نامه مدينه مطرح شده است. بعد از آنكه پيامبر صلي الله عليه و آله به گروه‌هاي موجود در مدينه، با محوريت اسلام و زعامت خويش نظم داد، با يهوديان بني‌قينقاع، بني‌نضير و بني‌قريظه نيز پيمان‌نامه‌اي امضا كرد. گفتار پنجم و پاياني به مسأله تغيير قبله پرداخته است.

گروه‌هاي عمده يهودي در مدينه
رضا سلم آبادي

اين مقاله گروه‌هاي عمده يهودي در مدينه را مورد پژوهش قرار داده است. در اين مقاله دو گروه عمده از يهوديان مدينه بررسي شده‌اند. بر اين اساس مقاله از دو بخش كلي تشكيل يافته است. بخش اول به گروه بنوقينقاع مي‌پردازد. نگارنده گروه بنوقينقاع را در سه مبحث مورد بررسي قرار داده است. در مبحث نخست معناي لغوي قينقاع و ماهيت آن تبيين شده است. در مبحث دوم ماجراي پيمان‌شكني بنوقينقاع و واكنش پيامبر صلي الله عليه و آله به آن توضيح داده شده است. در مبحث سوم نيز نكاتي درباره گروه بنوقينقاع بيان شده است. در بخش دوم گروه يهودي بنونضير مورد پژوهش نگارنده قرار گرفته است. اين بخش از سه مبحث تشكيل يافته است. نويسنده در مبحث نخست به معناي لغوي و اصطلاحي و نسب بني‌نضير پرداخته است. مبحث دوم عهده‌دار بحث و بررسي از تاريخ وقوع غزوه بني‌نضير، علت وقوع آن و چگونگي وقوع آن در قالب سه گفتار است. نگارنده در پايان نكاتي درباره وقوع غزوه بني‌نضير در قالب مبحث سوم ارائه كرده است.

بنو قريظه سومين گروه يهودي در مدينه
رضا سلم آبادي

اين مقاله كه در ادامه مقاله «گروه‌هاي عمده يهودي در مدينه» به نگارش درآمده و سومين گروه از يهوديان مدينه به نام گروه «بنوقريظه» را مورد پژوهش قرار داده از چهار بخش تشكيل شده است. در بخش اول مفهوم كلمه قريظه و نسب بنوقريظه در قالب دو گفتار بيان شده است. نويسنده در بخش دوم به غزوه بنوقريظه پرداخته و علت و چگونگي آن را تبيين كرده است. بخش سوم بيان نكاتي درباره غزوه بنوقريظه مانند تعداد مقتولان بنوقريظه، مجريان اعدام بنوقريظه و... را به عهده گرفته است. نگارنده در محور پاياني با عنوان يهود و سرزمين موعود، مسأله حقوقي غصب فلسطين توسط يهوديان صهيونيست را مورد بررسي قرار داده و نتيجه گرفته است كه بناي حقوق تاريخي صهيونيسم بر افسانه و غيرواقعيت استوار است.

نخستين جلد حج در آينه تاريخ شامل مجموعه مقالات تاريخي فصلنامه ميقات حج در قطع وزيري، 490 صفحه، شمارگان 1000 نسخه و به قيمت 18500 تومان از سوي مؤسسه فرهنگي هنري مشعر وابسته به حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت منتشر شده است.

/1102001307