چه زمانی دروغ بگوییم؟!
1ـ ضرورت و اضطرار
اگر حفظ جان و مال شخص يا برادر ديني، متوقف بر دروغ گفتن باشد، انسان مي تواند مرتكب دروغ شود، چرا كه دروغ مزبور، موجب حفظ جان و مال محترمي است و اهميت شارع مقدس نسبت به جان و اموال مسليمن از اموري بديهي و مسلم است.
و ادله متعددي بر جواز دروغ در موارد ضرورت و اضطرار وجود دارد، يكي از اين ادله آيه مباركه مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إيمانِهِ إِلاَّ مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإيمانِ وَ لكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظيمٌ(1) (كساني كه بعد از ايمان كافر شوند- بجز آنها كه تحت فشار واقع شدهاند در حالي كه قلبشان آرام و با ايمان است- آري، آنها كه سينه خود را براي پذيرش كفر گشودهاند، غضب خدا بر آنهاست و عذاب عظيمي در انتظارشان!)
اين آيه مباركه دلالت دارد بر اين كه اظهار كفر از روي اجبار و اكراه منعي ندارد، بلكه به خاطر ضرورت و حفظ جان رواست.
در آيه ديگري آمده است: لا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكافِرينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنينَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ في شَيْءٍ إِلاَّ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَي اللَّهِ الْمَصيرُ.(2) افراد باايمان نبايد به جاي مؤمنان، كافران را دوست و سرپرست خود انتخاب كنند و هر كس چنين كند، هيچ رابطهاي با خدا ندارد (و پيوند او بكلّي از خدا گسسته ميشود) مگر اينكه از آنها بپرهيزيد (و به خاطر هدفهاي مهمتري تقيّه كنيد). خداوند شما را از (نافرماني) خود، بر حذر ميدارد و بازگشت (شما) به سوي خداست.
طبق اين آيه كريمه اگر شخصي به طور واضح مي بيند كه اگر اظهار دوستي كفار را نكند، جان و مالش در خطر قرار مي گيرد. در اينجا اظهار محبت به ايشان بلامانع است. يعني در اصل اظهار محبت و ولايت كفار، امري حرام است و حتي سبب خروج از دين مي شود، امّا در مقام ضرورت و حفظ جان داراي حرمت نمي باشد.
و روايات نيز اين مضمون را مي رساند: « ما من شئ الا وقد احلّه الله لمن اضطرّ اليه «هيچ امر حرامي نيست مگر اينكه خداوند متعال، آنرا براي شخص مضطرّ حلال كرده است.(3)
يكي از جاهائي كه دروغ جائز است، اراده اصلاح بين دو نفر مي باشد و از اين رهگذر، اگر دو نفر يا دو طائفه با يكديگر كدورت و دشمني داشته باشند و شخصي در جهت ايجاد صلح بين آنها برآيد و به اين نيت، دروغ بگويد، عملي حرام بجا نياورده است. در اين رابطه اخبار زيادي وجود دارد.(4) و در روايتي از پيامبر گرامي اسلام آمده است: يا علي خداوند كذبي را كه در راه اصلاح بين مردم باشد دوست مي دارد و كذبي را كه موجب فساد شود مبغوض مي دارد.(5)
و در روايت ديگر از امام صادق آمده است: كه انسان مصلح كاذب شمرده نمي شود.(6) و امام خميني به اين دو روايت براي جواز كذب در موارد اصلاح تمسك كرده است.(7)
3ـ نيرنگ در جنگ: در نبرد ميان حق و باطل، نيرنگ و با زيركي تمام، دشمن را فريب دادن، موجب تقويت حق و ضعف باطل مي شود و بدين جهت پسنديده است. در روايتي از امام صادق (ع) از پيامبر آمده است: در سه مورد كذب نيكوست، كه از جمله آن سه مورد خدعه و نيرنگ در جنگ است. و در روايت ديگر آمده است: كه هر كذبي مورد سوال و بازخواست قرار مي گيرد مگر در سه مورد كه يكي از آن سه مورد خدعه و نيرنگ در جنگ است.(8)
خلاصه و نتيجه گيري: به طور كلي در هر موردي كه دروغ گفته شود و مقصود از آن دفع شرّ و زياني از مسلماني باشد يا هدف اصلاح بين مردم باشد، نه تنها دروغ گفتن حرام نيست بلكه زيبا و پسنديده است. زيرا اين دروغ ديگر كليد گناهان نيست بلكه نيكوكاري و احسان به مردم است. البته اينگونه دروغ هم وقتي مجاز و پسنديده است كه راستگويي ممكن نباشد در اين صورت است كه دروغ جائز يا واجب مي شود و گفتن سخن راست ممنوع يا حرام مي گردد.
در پايان بايد اين نكته را توجه داشت كه دروغ مصلحت آميز، فقط در موارد فوق، يعني مواردي كه ترك آن موجب محذورات و زيانهائي مي شود كه جبران آن غير ممكن است مي باشد. ولي دروغ به منظور استفاده مادي يا بدست آوردن منافع شخصي و نظائر آن، جزء دروغ مصلحت آميز نيست و قطعاً حرام و مشمول آيات و روايات حرمت دروغ و موجب ذلت و بدبختي دنيا و آخرت خواهد شد.
پاورقی:
1. نحل: 106.
2. آل عمران: 28.
3. ر.ك: شيخ انصاري، مرتضي، المكاسب، قم، كنگره جهانی شیخ انصاری، اول، 1415ه.ق، ج2، ص21-31.
4. شيخ انصاري، المكاسب، ج2، ص31-32.
5. حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت، ج12، ص252.
6. حر عاملی،وسائل الشیعه، ج12، ص252.
7. امام خمینی، المکاسب المحرمه، قم، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، اول،1415ه.ق، ج2، ص138.
8. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج12، ص252.
/س113