غفلت از کارویژه‌های سیاسی حج در حوزه وحدت اسلامی

در تفکر شیعی که در حکومت جمهوری اسلامی تبلور یافته، حج صرفا یک عمل عبادی نبوده و فریضه‌ای عبادی ـ سیاسی توصیف می‌شود. از این منظر حج در کنار کارکردهای عبادی فردی یک گردهم‌آیی برای تقویت وحدت و همدلی مسلمین، تشکیل یک جبهه واحد در مقابل دشمن مشترک، حل مشکلات جوامع اسلامی و شبهه‌زدایی اعتقادی و سیاسی.

اما سؤال اصلی این است که در کنار برخی محدودیت‌ها از سوی حکومت آل‌سعود به ویژه در سال‌های اخیر برای تحقق نیافتن ظرفیت‌های سیاسی حج و تلاش این حکومت برای «صد عن سبیل الله» در اشکال فیزیکی و معنایی، حقیقتا در داخل کشور تا چه اندازه‌ای برای بهره‌بردن از این ظرفیت‌های سیاسی حج برنامه‌ریزی شده و اساسا آیا استراتژی مشخصی برای عملیاتی ساختن این ظرفیت‌ها، در موسم حج، از سوی نهادهای ذی‌ربط وجود داشته و از ذخایر نخبگانی کشور برای ارائه راهکار و پیشنهاد در این باره استفاده می‌شود یا اینکه بهره‌برداری از ظرفیت‌های سیاسی حج تنها به یک شعار بی‌پشتوانه از سوی مسئولان مربوطه تبدیل شده که نمی‌توان نمونه‌های ملموسی را برای آن برشمرد.

لذا ایکنا به دنبال آن است که در گفت‌وگو با کارشناسان دانشگاهی و حوزوی به بررسی این مسئله بپردازد.

دست‌اندرکاران حج باور چندانی نسبت به فعال کردن کارویژه‌های سیاسی ندارند

محمدصادق کوشکی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا درباره ظرفیت‌های سیاسی حج و واقعیت استفاده عملی از این ظرفیت‌ها از سوی مسئولان مربوطه گفت: واقعیت این است که از ظرفیت‌های حج در حوزه سیاسی به معنای دینی آن، بیش از دو سه درصد استفاده نشده است، اما علت اینکه چرا از این ظرفیت‌ها استفاده نشده شاید بیشتر به این برمی‌گردد که متولیان این امر یا شناخت لازم را ندارند و لزوم آن را درک نمی‌کنند، یا ایمان و باور نسبت به این مسئله ندارند و یا اصلا نمی‌دانند از این ظرفیت سیاسی حج چگونه باید استفاده شود.

وی افزود: تصور من این است بسیاری از کسانی که دست‌اندرکار موضوع حج هستند باور ندارند که باید کارویژه‌های سیاسی حج را فعال کرد و شاید هم این ضرورت را احساس نمی‌کنند. آن قسمت از مراسم سیاسی حج مانند برائت از مشرکین نیز که مسئولان از سر ناگزیری یا اجبار برگزار می‌کنند در یک حد خیلی ضعیف است.

کوشکی تأکید کرد: البته منظور من این نیست که در عربستان یک راهپیمایی ۲۰۰هزار نفری برائت از مشرکین، مانند آنچه که در دهه شصت رخ می‌داد، انجام شود چون امکانش نیست و محدودیت‌های زیادی در این باره وجود دارد. اما مشکل این است که حتی در حوزه آموزش‌های سیاسی نیز ضعیف عمل می‌شود و این آموزش‌‌ها در خصوص مسائلی مانند وحدت شیعه و سنی به حجاج داده نمی‌شود یا اینکه درباره نحوه رفتار و برخورد حجاج به عنوان پیام‌رسان، مبلغ و سفیر جمهوری اسلامی آموزش و اطلاعات خاصی ارائه نمی‌شود.

توجه مسئولان حج بیشتر نسبت به بهداشت، تغذیه و آموزش مسائل فقهی حجاج است تا تعالیم سیاسی

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه مسائل مربوطه به حوزه سلامت و بهداشت، مسائل فقهی و مناسک حج، تغذیه و ... به شدت از سوی مسئولان و به شیوه‌های متفاوت پیگیری می‌شود و به حجاج آموزش داده می‌شود، گفت: همه حجاج می‌بینند که مسئولان در این موارد از جمله، تغذیه و کیفیت و کمیت آن، در حد فداکاری و از جان‌گذشتگی، فعالیت می‌کنند. اما چنین فداکاری، دقت و تمرکزی از سوی مسئولان حج در حوزه آموزش تعالیم سیاسی به حجاج دیده نمی‌شود.

وی اضافه کرد: به همین خاطر حجاج از رفتار مسئولان حج اینگونه برداشت می‌کنند که تنها به حج آمده‌اند که عبادت کنند، غذای خوب بخورند و سالم بمانند و برگردند و همانطور که بیان شد جز مراسم برائت از مشرکین اقدام سیاسی دیگری صورت نمی‌گیرد و این مراسم هم تنها در حدود سه هزار نفر از حجاج از مجموع ۸۰ هزار زائر ایرانی را درگیر می‌کند و بقیه حتی مطلع نمی‌شوند که چنین مراسمی برقرار است و متولیان امر هم تمایل چندانی نسبت به اطلاع‌رسانی در این باره ندارند.

کوشکی یادآور شد: حتی در سخنرانی‌های مراسم دعای کمیل یا سخنرانی‌های روحانیان کاروان معمولا آموز‌ش‌های سیاسی بیان نمی‌شود و ممکن است به صورت استثنا، مدیر یا روحانی کاروان به شکل خودجوش چنین کاری بکند و این ظرفیت عملا بلا استفاده می‌ماند و حتی گاهی اوقات به خاطر فقدان آموزش سیاسی، بعضی از حجاج به سبب ناآگاهی و کم‌اطلاعی ممکن است دست به اقداماتی بزنند که خلاف مصالح سیاسی جمهوری اسلامی ایران باشد.

چرایی بهره نبردن مسئولان حج از نظرات نخبگان برای عملیاتی کردن ظرفیت‌های سیاسی حج

کوشکی درباره اینکه عدم استفاده از ظرفیت‌های سیاسی حج حتی در دوره‌هایی که روابط سیاسی نسبتا بهتری میان ایران و عربستان بود، مشاهده می‌شد، گفت: این به دلیل همین عدم باور، نابلدی و ندانستن مسئولان است که باعث شده در دوره‌های مختلف نتوانیم از ظرفیت‌های سیاسی حج استفاده کنیم.

وی عدم بهره بردن از نظریات و پیشنهادات نخبگان دانشگاهی و حوزوی را ریشه در همین مثلث عدم باور، نابلدی و ندانستن مسئولان مربوطه دانست و گفت: مدیران حج اگر اعتقاد داشته باشند که باید کارویژه‌های سیاسی حج فعال شود طبیعتا از نخبگان مشورت و کمک می‌گیرند اما وقتی که نمی‌دانند یا برای آنها اهمیت ندارد یا بلد نیستند در نتیجه نیازی به مشورت گرفتن هم نمی‌بینند. حتی مبلغانی هم که هر سال به مراسم حج اعزام می‌شوند بیشتر بر روی مسائل شیعه و سنی متمرکز می‌شوند تا اینکه به سمت مسائل و مشکلات کلان جهان اسلام معطوف شوند. به عبارتی آموزش‌هایی که بیشتر داده می‌شود بیشتر بر محور حق بودن شیعه و ناحق بودن دیگری استوار است که خود این هم به نوعی می‌تواند مسئله‌ساز شود.

کوشکی درباره کم‌توجهی به عملی کردن ظرفیت‌های سیاسی حج به خاطر مبرا شدن از تهمت‌ سیاسی کردن حج از سوی مقامات سعودی گفت: البته این عامل هم می‌تواند مؤثر باشد. اما اگر مدیران و روحانیان کاروان توجیه شوند و از آنها خواسته شود و اصلا بلد باشند که به عنوان نمونه درباره مسئله فلسطین درون هتل برای حجاج صحبت کنند که مشکلی به این لحاظ از سوی سعودی‌ها ایجاد نمی‌کند، اما متأسفانه همین سطح بهره‌برداری سیاسی از حج هم مشاهده نمی‌شود و این به همان سه عامل اصلی که ذکر کردم برمی‌گردد.