محافل تخصصی قدیمی نقد مداحی و منبر این روزها تعطیل شده است

مهدی زنگنه، شاعر و نوحه‌سرا نیز در این مراسم با اشاره به اینکه تمام پدیده‌های فرهنگی و هنری اگر مورد تحلیل و بررسی و نقد علمی قرار نگیرند، به مرور زمان دستخوش آسیب شده و کارکردهای همیشگی‌شان را از دست می‌دهند، اظهارداشت: متأسفانه با اینکه هیأت و منبر قدیمی‌ترین و تاثیرگذارترین رسانه شیعه در طول تاریخ بوده و هست، در سال‌های اخیر به دلایل گوناگونی نقد نمی‌شود. در گذشته محافل تخصصی متعددی وجود داشت که ارکان محتوایی هیأت‌ها مثل سخنرانی، مقتل‌خوانی، نوحه خوانی، شعرخوانی و ... مورد نقد قرار می‌گرفت.

وی ادامه داد؛ به عنوان مثال در همین تهران، تمام وعاظ صاحب نام در منزل مرحوم آقای فلسفی جلسات منظمی داشتند و جزء به جزء سخنرانی‌هایشان توسط آقای فلسفی و دیگران تجزیه و تحلیل می‌شد. یا در محافلی مانند مجمع‌الذاکرین یا جامعه مداحان مباحث تخصصی مداحی مطرح می‌شد. همچنین تمام مداحان در محضر اساتید فن، از یک سو فنون را آموزش می‌دیدند و از سوی دیگر همان اساتید اشکالات و ایرادات را گوشزد می‌کردند.

افراد برای ممانعت از نقد، پشت تقدس بساط سیدالشهدا سنگر می‌گیرند!

زنگنه گفت؛ اما در سال‌های اخیر با گسترش رسانه‌ها و فضاهای مجازی، هرچه جلوه رسانه‌ای مداح ها افزایش یافته، جلسات نقد درون گروهی و درون صنفی کمتر شده، در ضمن شاعران هیأت و مداحان به منتقدین و صاحب‌نظران اجازه اظهار نظر نمی‌دهند!

او تصریح کرد؛ متاسفانه دوستان ما پشت تقدس بساط سیدالشهدا سنگر می‌گیرند! حال آن که اتفاقاً به خاطر تقدس موضوع و سوژه (یعنی چهارده معصوم) شعر و موسیقی مداحی نیز باید هم از جهت معنوی و محتوایی و هم از جهت ساختاری آراسته و پیراسته شود. هیچ راهی به جز تحلیل علمی و نقد برای پالایش آثار فرهنگی و هنری وجود ندارد! اگر کسی مسیر دیگری سراغ دارد بگوید! مضاف براینکه نقد، بیان محاسن و معایب است و اتفاقاً یکی از راه‌های آموزش همین نقد است. در روزگاری که این همه علاقمند به شعر آیینی و مداحی در میان جوانان وجود دارد، بیان علمی مباحث این چنینی، خودش یکی از راه‌های آموزش است.

تعداد بسیاری از هیأت‌های کنونی، شبیه کنسرت مذهبی هستند!

این نوحه‌سرا با بیان اینکه در این سرزمین نقد پیشکسوتان در تمام حوزه‌های هنری، رسم پسندیده‌ای نیست، وقتی هنرمندی پا به سن می‌گذارد بیشتر مورد تجلیل واقع می‌شود نه تحلیل، چه برسد به نقد، بنابراین بنده هم از نقد صرفنظر کرده و سعی می‌کنم نکاتی تحلیلی را ارائه دهم که برای نسل‌های جدید جنبه آموزش داشته باشد، تصریح کرد؛ در مطالعه مداحی‌های حاج منصور ارضی باید بدانیم ما در مواجهه با هیأت او هنوز با هیأتی سنتی مواجهیم، نه برخی جلساتی که این روزها برگزار می‌شود. در سال‌های اخیر تعداد بسیاری از جلسات مذهبی که صوت و تصویرشان از رسانه‌های رسمی و غیررسمی منتشر می‌شود، بیشتر شبیه کنسرت مذهبی هستند! اما هیات «حسین جان» که با نام حاج منصور گره خورده، همچنان هیأت است.

وی با اشاره به اینکه هیأت سنتی چند ویژگی مهم دارد که در برخی هیأت های‌امروزی اثری از آن مولفه‌ها نیست، گفت؛ به عنوان مثال در بعضی از هیأت‌های صاحب نام و صاحب رسانه جدید به جای اصالت حال و هوای معنوی در خود جلسه و ایجاد حس و حال مناسب برای مستمعین حاضر در جلسه، خروجی‌های صوتی و تصویری و محصولات رسانه‌ای اصالت یافته است. عده‌ای از مداحان چه در زمان انتخاب اشعار و ملودی‌ها چه هنگام اجرا در جلسه، بیشتر از این که به مخاطب حاضر فکر کنند به مخاطب غایب می‌اندیشند. مخاطبی که قرار است ویدئوها را یا از قاب تلویزیون جمهوری اسلامی یا در فضای مجازی ببیند. اما کاراکتر حاج منصور از این دغدغه‌ها به شدت دور است. او بیشتر از هر چیز به توسل و اشک و حال معنوی حاضران تمرکز دارد.

حاج منصور، محتوا را در هیأت به فراخور حال مستمع تغییر می‌دهد

زنگنه با بیان اینکه یکی دیگر از نکات مهم در بررسی هیأت‌های سنتی مثل جلسه «حسین جان» این است که ما با یک کلیت مواجهیم. یعنی برخلاف هیأت‌های جدید که مداحی‌ها آیتمی شده، در جلسه حاج منصور با یک کلیت محتوایی و احساسی مواجهیم، تصریح کرد: مداح جوان امروزی تصمیم می‌گیرد که مثلاً امشب هفت قطعه بخواند. یک پیش زمینه، یک زمینه، یک واحد سنگین، یک واحد ضربی، یک شور ایستاده، دوتا شور نشسته. هر اتفاقی هم در جلسه رخ دهد، این قطعات باید اجرا شود؛ چون همان اصالت رسانه این چینش را می‌طلبد! درست است که در هیات سنتی هم، همین تقسیم بندی وجود داشته و دارد، اما حاج منصور به فراخور حال و هوای خودش و مستمعین حاضر، ممکن است فی‌المجلس تغییراتی در محتوای از پیش تعیین شده‌اش بدهد.

این پژوهشگر حوزه مداحی اضافه کرد؛ اگر تصمیم داشته که فلان روضه را بخواند، در صورتی که سخنران از مردم زیاد اشک گرفته باشد، ناگهان به محض اینکه روی منبر می‌نشیند تمام برنامه‌اش را عوض می‌کند. یا اگر یکی از کسانی که پای منبر نشسته جمله‌ای می‌گوید که او احساس می‌کند، شنیدنش برای مردم خالی از لطف نیست، دامنه روضه را در همان لحظه تغییر می‌دهد و گریز دیگری می‌زند. حس و حال هیأت حاج منصور مثل خیلی از هیأت‌های سنتی شناور است. فیلمنامه از پیش نوشته شده نیست که به هر قیمتی باید اجرا شود! بنابراین در تحلیل محتوای مداحی او باید به کلیت حال و هوا نگاه کرد نه اینکه آیتم به آیتم بخواهیم تحلیل کنیم.

حاج منصور چه نوآوری‌هایی داشته است؟

وی افزود؛ یکی دیگر از مولفه‌هایی که هنگام تحلیل مداحی حاج منصور باید در نظر داشته باشیم، پیشینه و تاریخچه مداحی اوست. ما امروز با پیرغلامی ۶۸ ساله روبرو هستیم که برای شنیدن روضه پای منبرش می‌نشینیم، اما باید یادمان باشد که بسیاری از آداب و رسومی که امروز برای هیأتی‌ها جزو بدیهیات است، روزگاری نوآوری او محسوب می‌شده! به عنوان مثال همین شور گرفتن و سینه زنی ممتد با تکرار یک واژه یا عبارت مثل «حسین حسین» و یا «حسین جان حسین جان» از ابداعات حاج منصور و بزرگان همین هیأت حسین جان مثل مرحوم چمنی است.

روزگاری جدیدترین ملودی‌ها توسط حاج منصور خوانده می‌شد

زنگنه تصریح کرد؛ حاج منصور در سال‌های دهه ۶۰ یکی نوآوران جدی عرصه مداحی بوده است. خواندن اشعار محاوره و زبان ساده که امروزه برای ما خیلی عادی به نظر می‌رسد با تکرار و اصرار حاج منصور در هیأت‌ها جا افتاد. تا قبل از دهه ۶۰ به هیچ وجه خواندن اشعار محاوره و با زبان ترانه در میان مداحان مرسوم نبود! شاید امروز کسی حاج منصور را به عنوان نوحه خوان نشناسد، اما روزگاری جدیدترین ملودی‌ها توسط او خوانده می‌شد. بسیاری از تحولات ساختاری در مداحی کار حاج منصور بوده است. مثل همین خوانش اشعار از روی کاغذ! تا قبل از او مداحان بر خودشان واجب می‌دانستند که اشعار را از حفظ بخوانند؛ اما چون او اصرار داشت که جلسه به جلسه اشعار تازه به تازه بخواند این فرهنگ را جا انداخت. خیلی ابداعات و تغییرات ساختاری دیگر هم داشته است که خودش موضوع یک جلسه است. مانند صحبت کردن مداح درباره موضوعات روز!

روضه‌خوانی حاج منصور سه سطح دارد!

این نوحه‌سرا با بیان اینکه روضه‌خوانی حاج منصور سه سطح دارد، گفت؛ در سطح اول او برای خودش روضه می‌خواند. او در خلوت خودش با روضه‌ها زندگی می‌کند و از احوالاتش هویداست که در طول زندگی روزمره ذهنش آن چنان درگیر مفاهیم و تصویرهای عاشورایی و تاریخ زندگی اهل‌بیت است که کاری به تقویم ندارد! ذکر مصیبت اهل بیت برای او همیشگی است و در طول زندگی روزمره‌اش ممکن است با دیدن صحنه‌های مختلف یا شنیدن حرف‌های گوناگون به یاد مصایب ایشان می‌افتد. این رویکرد در ایام محرم و صفر به اوج می‌رسد. حاج منصور برای این که مداح است، روضه‌ها را در ذهنش مرور نمی‌کند که مثلاً از بین شان بخشی را انتخاب کند که برای مردم بخواند. او مرثیه خوان خویش است.

اوج جذابیت و ابتکار روضه‌خوانی حاج منصور، ذکر مصیبت به زبان نثر است

وی ادامه داد؛ در سطح دوم روضه‌خوانی‌اش برای اطرافیان نزدیک و کسانی که دور و بر منبر نشسته‌اند حرف‌هایی می‌زند که خیلی وقت‌ها پشت میکروفون نمی‌گوید. سطح سوم روضه‌خوانی‌اش همان است که روی منبر می‌نشیند و همه می‌شنوند. در سطح اول و دوم اثری از شعر نیست! بلکه استحسان‌ها و زبان‌حال‌ها و نکات تاریخی است که برای خودش یا دیگران بیان می‌کند. آن هم بدون وزن و قافیه! به اصطلاح مداح‌ها روضه کلامی می‌خواند! اما از آن‌جا که یکی از ارکان اصلی مداحی شعر است، حاج منصور هم وقتی قرار است برای عموم مردم روضه بخواند از اشعار شاعران استفاده می‌کند. اما باید بدانیم که او جزو معدود ذاکرانی است که مداحی‌اش متکی به شعر نیست! اتفاقاً اوج جذابیت و ابتکار روضه‌خوانی حاجی، وقتی است که به زبان نثر ذکر مصیبت می‌کند. گاهی در لحظاتی از این دست، نکته‌های می‌گوید که اگر به ذهن یک شاعر برسد می‌تواند دستمایه مضمون‌های ناب و بدیعی در یک یا چندین غزل ـ مرثیه باشد.

بسیاری به شوق اینکه شعرشان را با صدای حاج منصور بشنوند، شاعر شدند

زنگنه گفت؛ نکته حائز اهمیت در مجالس حاج منصور همین است که مخاطب برای شنیدن شعر پای منبر او نمی‌آید. بلکه می‌آید تا در حس و حال معنوی او شریک شود. می‌آید تا از اصالت نوکری او بهره ببرد. این همان چیزی است که خود حاج منصور هم سال‌ها روی آن تاکید داشته است. سال‌ها پیش وقتی کلاس مداحی برگزار می‌کرد از فنون مداحی چیز زیادی نمی‌گفت! از نوکری می‌گفت! این جاست که با ما یک مکتب فکری مواجه می‌شویم نه یک سری اصول و قواعد! البته یکی از ویژگی‌های برجسته او تربیت شاعران جوان بوده و هست. به جرأت می‌توان گفت هیچ مداحی در روزگار ما به اندازه حاج منصور شاعر هیأتی تحویل جامعه نداده است. با این که خودش شاعر نیست ولی بسیاری از شاعران صاحب نام آیینی و هیأتی دو دهه اخیر، کسانی هستند که در ایام جوانی با او مراوده شعری داشته‌اند و اصلاً به شوق این که اشعارشان را با صدای حاج منصور بشنوند شاعر شده‌اند!

حاج منصور در حوزه شعر همیشه جوان‌گرایی کرده است

این نوحه‌سرا افزود؛ حاج منصور درباره انتخاب شعر چندتا اصل داشته و دارد؛ اولاً این که جلسه به جلسه شعر تازه بخواند. ثانیاً از شاعرانی بخواند که با او هم نفس و هم گریه‌اند. یعنی خیلی وقت‌ها یک قصیده خوب از یک شاعر به نام را کنار می‌گذارد اما یک مثنوی متوسط یا حتی ضعیف را که یکی از اطرافیانش سروده انتخاب می‌کند و می‌خواند. این مرام اوست؛ دلایلی هم دارد. به درست و غلطش کاری نداریم. ثالثاً: من تا به حال این ادعا را از زبان او نشنیده‌ام اما عملاً در حوزه شعر همیشه جوان‌گرایی کرده است. همیشه چند شاعر جوان پای مکتبش بوده‌اند و هستند و بار ادبی جلسات او را شاعران جوان به دوش کشیده‌اند.

حاج منصور هم از خواندن اشعار ضعیف در سال‌های اخیر مستثنی نیست

وی اضافه کرد؛ اگر آن‌ها خوش ذوق و خوش قریحه و تلاشگر بوده‌اند، سطح ادبی جلسات حاجی هم بالا رفته است. به عنوان مثال از اواخر دهه هفتاد تا اوایل دهه نود صعود سطح شعری مداحی حاج منصور بیشتر از فرود آن بوده است. انصافاً جریان ادبی هیأت‌ها که در دهه هشتاد شکل گرفت چهره‌هایی داشت که اکثرشان در مکتب حاج منصور رشد کرده بودند. اما چند سال است که سطح ادبی اشعار شاعران هیأت پایین آمده! چند سالی می‌شود که روضه‌های مکشوف، بدون مولفه‌های زیبایی شناسانه ادبی، در اشعار رواج یافته است. اشعاری که به دست حاج منصور می‌رسد نیز از این ماجرا مستثنی نیست! وقتی اشعاری را که امسال توسط حاجی خوانده شده مرور می‌کنیم متوجه می‌شویم که خود او هم با خواندن ابیاتی که از شاعرانگی برخوردار است، انگار سر حال می‌آید و شروع می‌کند به گفتن زبان حال‌های عاطفی و مضمون پردازی‌های مختص به خودش!

زنگنه افزود؛ به عنوان مثال بیت نخست مثنوی شب دوم محرم که قرار است ماجرای ورود کاروان اهل بیت به کربلا را روایت کند آن چنان تاثیرگذار و کوبنده است که هم مستمعین هم خود حاج منصور برانگیخته می‌شوند؛ رسید بالاخره قافله کنار فرات/ سلامتی حسین و قبیله‌اش صلوات. یک مداح می‌فهمد این بیت برای شروع روضه ورودیه چقدر جذاب است! و اتفاقاً حق ابیاتی از این دست توسط حاج منصور به خوبی ادا می‌شود. یا در ایام اربعین از زبان حضرت زینب (س) وقتی با بیانی حماسی این‌گونه روضه می‌خواند؛

من پای اهداف تو از آغاز بودم

جان بر کف تو عاشقی جانباز بودم

با دست بسته صاحب اعجاز بودم

در بند شمر اما حماسه ساز بودم

هر منزلی محشر به پا کردم حسینم

من کربلا را کربلا کردم حسینم

حاج منصور در روضه‌هایی به سبک خودش، مکشوف نمی‌خواند

این نوحه‌سرا تصریح کرد؛ اما از ابیاتی که روضه‌های مکشوف را بدون نگاه شاعرانه بیان کرده‌اند سریع عبور می‌کند! جالب ماجرا این جاست که در بسیاری از موارد وقتی خواندن حاج منصور را با متن اصلی برخی اشعار که در سایت‌ها یا صفحات مجازی شاعران آمده مقایسه می‌کنیم، می‌بینیم که بعضی از ابیات را رها کرده و نخوانده است.

وی گفت؛ حاج منصور برخلاف تصور کسانی که او را نمی‌شناسند و به خاطر برخی موضع‌گیری‌های سیاسی تصویری غلط از او ذهن دارند، شخصیتی بسیار مهربان و احساساتی است و خیلی کم پیش می‌آید که در روضه‌خوانی‌های به سبک و سیاق خودش روضه مکشوف بخواند. اشاره‌ای می‌کند و می‌گذرد. اما متاسفانه در سال‌های اخیر در برخی از اشعار جوان ترها روضه‌های مکشوف، بدون نگاه شاعرانه و تهی از آرایه‌های ادبی به چشم می‌خورد!

زنگنه گفت؛ او امسال محرم و صفر ۶۹ مجلس در هیأت حسین جان و حسینیه صنف لباس فروش داشته است. در هر برنامه یک شعر ابتدای مجلس خوانده که به شعر «اول مجلسی» معروف است. محتوای این اشعار غالباً مدح و پند و مناجات است. یک شعر مرثیه هم خوانده است. ممکن است در بعضی جلسات از خواندن یکی از آن‌ها صرف نظر کرده باشد. ولی به هر حال امسال حداقل ۱۰۰ قطعه شعر ارائه کرده است که همه آن‌ها متعلق به همین شاعران جوان است که تعدادشان از ده نفر تجاوز نمی‌کند. خیلی از شب‌ها هم نوحه‌های کوتاهی خوانده است. امیدواریم حالا که حاج منصور این‌گونه به شاعران جوان اعتماد می‌کند و میدان را در اختیارشان قرار می‌دهد، آن‌ها هم آثاری در قد و قواره آن مجلس تولید کنند.

منبع: فارس