شیعه در هیچ دوره‌ای به اندازه امامت امام هشتم تقویت نشد

 محمدحسین رجبی دوانی، استاد دانشگاه تهران، شامگاه دوم تیرماه در نشست علمی «حیات سیاسی و اجتماعی دوره امام رضا(ع)» که از سوی مرکز مبنا برگزار شد، گفت: حیات سیاسی و اجتماعی امام به چند دوره قابل تقسیم است؛ ده سال اول امامت ایشان همزمان با حکومت هارون بود که با سبوعیت  و خشونت حکومت می‌کرد؛ امام با اتخاذ روش تقیه و بهانه ندادن به هارون، خطر را از خود و شیعیان دور می‌کرد.

وی افزود: حضرت آقا در کتاب ۲۵۰ ساله این نظریه را بیان کرده‌اند؛ داده‌هایی هم وجود دارد که امام با وجود حاکمیت خشن هارون تقیه را روا نمی‌داشتند و برخی حقایق را برملا می‌کردند که برخی شیعیان از جان آن حضرت خوف داشتند که مبادا هارون امام را شهید کنند و حتی گزارشاتی هست که برخی وزاری هارون که معاند اهل بیت بودند هارون را تشویق به سختگیری کردند ولی هارون نپذیرفت.

رجبی بیان کرد: حضرت آقا معتقدند که امامان همه دنبال تحقق حکومت علوی با ایجاد زمینه‌سازی بودند، گرچه عمدتا موفق هم نشدند؛ امام رضا(ع) هم به تعبیر حضرت آقا روش ائمه را دنبال و شیعیان انقلابی را مدیریت و رهبری کردند و اجازه ندادند پرچم الهی بر زمین بماند؛ با مرگ هارون دوره دوم امامت امام شروع می‌شود؛ در ده سال دوم امامت، شرایط متفاوت بود ولی باز دو حالت وجود داشت، یکی برخورد امام در دوره امین و دیگری مواجهه امام با مامون.

وی افزود: امین فردی عیاش و فاسد بود و نمی‌دانست چگونه حکومت کند لذا از امام کاملا غافل بود و امام با آزادی کامل شیعیان را رهبری و مدیریت کردند؛ حضرت فرموده‌اند که من عصرها در مسجدالنبی می‌نشستم و علمای شیعه و سنی مسائل حدیثی خود را می‌پرسیدند و بنده به آنها پاسخ می‌دادم. 

رجبی دوانی با بیان اینکه امین و مامون در کعبه با پدرشان عهد کردند که ابتدا مامون به خلافت برسد و سپس امین ولی امین این عهد را شکست، اضافه کرد: مامون به دنبال خلع از قدرت جنگ علیه امین به راه انداخت و با پیروزی مامون و مرگ امین تمام شد و دوره ۵ ساله دوم از ده سال دوم آغاز شد؛ حضرت آقا در کتاب ۲۵۰ ساله فرموده‌اند که مامون فردی باسواد، باهوش و بسیار زیرک بود و از فعالیت امام و شیعه و علویان به شدت هراس داشت تا مبادا قدرت او را تهدید کنند. زیرا سادت حسنی در این ایام بخش‌هایی از مناطق اسلامی را از سلطه مامون بیرون آوردند؛ ابوالسرایا که فرد متحبری در مسائل نظامی بود توانست بخش عظیمی از قلمرو مامون یعنی حجاز تا یمن و مناطقی از عراق امروز و بخش‌هایی از مناطق غرب و جنوب ایران را فتح کردند و مامون با زحمت زیاد توانست این مناطق را باز پس بگیرد. 

نابودی شیعه؛ هدف نهایی مامون در پیشنهاد خلافت به امام رضا(ع)
استاد دانشگاه تهران تصریح کرد: مامون با سیاستی که داشت برای غلبه بر مشکلات و استحکام قدرت چاره را در این دید که امام رضا را به حکومت جذب کند، لذا اصرار فراوانی به امام کرد که من از خلافت کناره‌گیری می‌کنم و اصل حکومت را واگذار می‌کنم و وقتی امام به شدت آن را رد کردند امام را مجبور به پذیرش ولایتعهدی کرد. در اینجا ممکن است این سؤال طرح شود که چرا امام خلافت را نپذیرفت وقتی خود مامون حاضر به واگذاری قدرت بود؟ آیا امام نباید بدون هزینه این جابجایی را می‌پذیرفت؟ امام می‌دانستند که پیشنهاد مامون غیرواقعی و دروغین است زیرا مامون برای کسب قدرت، سر امین را برید و بر در دارالخلافه آویزان کرد تا مردم او را لعنت کرده و هدیه بگیرند؛ آیا چنین فردی به راحتی حکومت را در اختیار امام قرار می‌دهد؟ به تعبیر حضرت آقا اگر مامون موفق می‌شد می‌خواست تشیع را که تمامی خلفای جائر قبل از او درصدد ریشه‌کنی آن بودند و نتوانسته بودند، نابود می‌کرد. 

رجبی دوانی اضافه کرد: خلفای جائر به فشار و سختگیری می‌خواستند شیعه را حاشیه‌نشین و نابود کنند ولی نتیجه برعکس می‌گرفتند به همین دلیل مامون با جذب امام به حکومت این هدف را دنبال می‌کرد ولی وجود مقدس امام رضا(ع) با هوشمندی کامل توطئه‌های وی را خنثی کرد. مامون با سپردن ولی عهدی چند هدف را دنبال کرد از جمله اینکه تلاش کرد تا فعالیت‌های حاد نظامی و سیاسی شیعیان را به فعالیت‌های آرام سیاسی تبدیل کند.

جایگاه امامت در نزد شیعه
وی افزود: شیعه معتقد است که حکومت از شئون اصلی امامت است، بنابراین وقتی امام رضا به مامون همکاری کرد به منزله عدول شیعه از این اصل عقیدتی است همچنین مامون می‌خواست ادعای شیعه را مبنی بر اینکه امامان در اوج زهد و بی رغبت به مسائل مادی هستند نقض کند و القاء کند که امام اگر تاکنون اهل زهد و تقوا بود به خاطر این بود که قدرتی در دست نداشتند ولی وقتی پیشنهاد حکومت به ایشان داده شد کاخ‌نشین شدند. هدف دیگر مامون هم کنترل امام از نزدیک و در کنار خودش بود.

استاد دانشگاه تهران اظهار کرد: بنابر نقل‌های تاریخی گرچه مامون موفق بر امین شد ولی به شدت جایگاه او در بین مردم اهل تسنن آسیب دید چون براساس باور اهل سنت، امین خلیفه مشروع بوده و مامون خلیفه مشروع را ساقط کرده است؛ در چنین شرایطی با ورود امام رضا(ع) به حکومت، درصدد کسب حیثیت و وجهه برای حکومت خود بود زیرا امام در نزد شیعه و اهل تسنن محبوب بودند ضمن اینکه اگر حکومت مامون کارهای خلافی کرد چون امام با آن همکاری دارد این امور توجیه‌پذیر می‌شود.

رجبی دوانی بیان کرد: مامون برنامه‌ریزی حساب‌شده‌ای کرد ولی امام بسیار زیرک‌تر از مامون بود؛ اولین اقدام امام این بود که وقتی عوامل مامون آمدند تا با احترام ایشان را از مدینه به مرو ببرند امام مشخص کردند که مامون قصد قتل حضرت را دارد و این سفر بی بازگشت است. یعنی نشان دادند این سفر با اکراه صورت گرفته و منجر به شهادت ایشان می‌شود؛ دومین اقدام حضرت آن بود که ولایتعهدی را شروطی پذیرفت و همه فهمیدند که امام اگر آزاد بود چنین جایگاهی را نمی‌پذیرفت و امام به دنبال تهدید مامون مبنی بر قتل آن را با شروط چندگانه پذیرفتند.

تقویت جایگاه شیعه در دوره امام رضاع)
استاد دانشگاه تهران تصریح کرد: این شروط نشان داد امام هیچ رغبتی به این جایگاه و حکومت ندارد؛ مامون می‌خواست امام توجیه‌گر حکومت باشند ولی امام با این موضعگیری حساب خود را جدا کرد؛ نقل است که شورشی رخ داد و مامون از امام خواهش کرد که حضرت فرمانی بنویسد و با فرمان امام مردم دست از شورش بردارند ولی حضرت نپذیرفت. همچنین مورد دیگری که حضرت آقا روی آن تاکید دارند این است که امام از این موقعیت اجباری بهره حداکثری بردند تا حقایق معارف شیعه و اهل بیت را به صورت رسمی و علنی و با کنارگذاشتن تقیه از تریبون رسمی خلافت فریاد بزنند و این کار را به خصوص در مناظرات کردند.

وی اضافه کرد: مامون در تلاش بود تا رابطه مردم را با امام قطع کند ولی امام در فرصت‌های محدود هم ارتباط خود را با مردم حفظ کرد و توسعه داد؛ مامون سفارش کرده بود تا امام را از کوفه و قم عبور ندهند، ولی امام وقتی وارد ایران شد از هر شهری که عبور کرد با مردم ارتباط برقرار کرد و مردم به استقبال ایشان آمدند و شناخت مردم از امام بیشتر شد. سیمای مقدس و سلوک نورانی امام سبب افزایش ارادت مردم به امام شد و به عنوان شخصیت بی‌نظیر زمانه در این شهرها هم شناخته شدند.

استاد دانشگاه تهران افزود: مجموعه این حوادث نه تنها امام را از چشم مردم نینداخت بلکه سبب دلگرمی شیعه شد و برادران امام در ایران مانند احمدبن موسی مورد استقبال مردم قرار گرفتند و اقدام مامون سبب شد  تا شیعه گسترش بیشتری پیدا کند اگر تا قبل از این در کوفه و مدینه و قم پایگاه داشت به مناطق وسیعی از ایران بزرگ هم تا هند و چین گسترش یافت.
منبع: ایکنا