عمق نفوذ حرکت حسینی در میان همه آزادی خواهان جهان
گاندي رهبر آزادي هند در اين باره مي گويد: «من زندگى امام حسین، آن شهید بزرگ اسلام را به دقت خواندهام و توجه كافى به صفحات كربلا نمودهام و بر من روشن شده است كه اگر هندوستان بخواهد یك كشور پیروز گردد، بایستى از سرمشق امام حسین پیروى كند.»
وارث: رخداد عظيم و تاريخ‌ساز عاشورا و نهضت بي‌نظير حضرت اباعبدالله‌الحسين عليه‌السلام، به قدري در ادوار و اعصار مختلف تاريخ تاثيرگذار بوده كه علاوه بر شيعيان و مسلمانان، افرادي از ديگر اديان را نيز به فكر واداشته؛ به طوري كه بسياري از متفكرين و انديشمندان غيرمسلمان نیز نتوانسته‌اند در قبال اين شكوه تاريخي، بي‌تفاوت باشند.
حماسه عاشورا از زواياي مختلف براي شخصيت‌هاي برجسته و تاثيرگذار جهان جذابيت داشته و بسياري از آن‌ها در قبال اين رخداد تاريخ‌ساز خضوع كرده‌اند. در ادامه به برخي از اظهارنظرهاي انديشمندان و شخصيت‌هاي تأثيرگذار غيرمسلمان، پيرامون شخصيت برجسته و بي‌نظير امام حسين عليه‌السلام و نهضت عظيم عاشورا و بررسي ابعاد مختلف آن كه اين افراد را تحت تاثير قرار داده است، اشاره مي‌شود:
استقامت و پايمردي امام حسين(ع) و الگو بودن نضهت عاشورا
يكي از ابعاد مهم و پررنگ نهضت باشكوه عاشورا، ايستادگي و پايداري معنادار اباعبدالله‌الحسين(ع) است كه در همه ادوار و اعصار تاريخ براي ملت‌هاي مختلف، فارغ از دين و مذهبي كه به آن پايبند هستند، به عنوان الگو و سرمشق مطرح است و شخصيت‌هاي برجسته غيرمسلمان را نيز تحت تاثير قرار داده است.
اين الگوپذيري از امام حسين(ع) تا حدي است كه حتي برخي از مصلحان كشورهاي مختلف نيز، رمز پيروزي خود را پيروي از سلوك امام حسين(ع) عنوان كرده‌اند: مهاتما گاندي رهبر آزادي هند در اين باره مي گويد: «من زندگى امام حسین، آن شهید بزرگ اسلام را به دقت خواندهام و توجه كافى به صفحات كربلا نمودهام و بر من روشن شده است كه اگر هندوستان بخواهد یك كشور پیروز گردد، بایستى از سرمشق امام حسین پیروى كند.»
آنطون بارا مسيحي نيز در اين رابطه ابراز مي‌دارد: «اگر حسین از آن ما بود، در هر سرزمینى براى او بیرقى برمىافراشتیم و در هر روستایى براى او منبرى بر پا مىنمودیم و مردم را با نام حسین به مسیحیت فرا مىخواندیم.»
همچنين موریس دوكبرى از بزرگی مقام سیدالشهدا سخن مي‌گويد: «در مجالس عزادارى حسین گفته مىشود كه حسین، براى حفظ شرف و ناموس مردم و بزرگى مقام و مرتبه اسلام، از جان و مال و فرزند گذشت و زیر بار استعمار و ماجراجویى یزید نرفت. پس بیایید ما هم شیوه او را سرمشققرار داده، از زیردستى استعمارگران خلاصى یابیم و مرگ با عزت را بر زندگى باذلت ترجیح دهیم.» جواهر لعل نهرو اما در اين باره اين‌گونه اظهار مي‌دارد: «شهادت امام حسين(ع) برای همه جوامع و الگويی برای پيمودن راه عدالت و درستي است.»
همچنين فردریك جمس مي‌گويد: «درس امام حسین و هر قهرمان شهید دیگرى این است كه در دنیا اصول ابدى عدالت و ترحم و محبت وجود دارد كه تغییر ناپذیرند و همچنین مىرساند كه هر گاه كسى براى این صفات مقاومت كند و بشر در راه آن پافشارى نماید، آن اصول همیشه در دنیا باقى و پایدار خواهد ماند.»
مُسیو هاربین نيز اظهار داشته: «اگر در کلمات و گفتار حسین(ع) درست دقت شود معلوم خواهد شد که هدف و آرمان حسین(ع) جلوگیری از ستم بود و این همه قوّت قلب و از خودگذشتگی را در راه مقصود عالی خویش خرج کرده است. حتی در آخرین دقایق زندگی طفل شیرخوار خود را قربانی حقّ و حقیقت نمود و با این عمل اندیشه فلاسفه و بزرگان عالم را متحیّر ساخت.»
فداكاري و از خودگذشتگي مثال زدني حضرت اباعبدالله(ع)
حضور خالصانه امام حسين(ع) در كربلا و از خودگذشتگي بي‌نظير آن حضرت در راه مكتب كه به واسطه آن موجب شد، سيدالشهدا(ع) خانواده و فرزندان خود را نيز به همراه خود به كربلا ببرد و در اين هدف مقدس، طفل شش ماه خويش را نيز فدا كند؛ موجب شده تا متفكران از هر كيش و آیینی را به تامل وا دارد و آن‌ها، اين‌همه فداكاري و ازخودگذشتگي را ستايش كنند: چارلز دیكنز نویسنده معروف انگلیسي در اين رابطه مي‌گويد: «اگر منظور امام حسین جنگ در راه خواستههاى دنیایى بود، من نمىفهمم چرا خواهران و زنان و اطفالش به همراه او بودند؟ پس عقل چنین حكم مىنماید كه او فقط بخاطر اسلام، فداكارى خویش را انجام داد.»
همچنين کورت فریشلر، مورخ بزرگ آلمانی در اين رابطه اظهار داشته: «امام حسين(ع) در فداکاری قدم را از حدود فدا کردن خود برتر نهاد و فرزندانش را هم فدا کرد. تصمیم ثابت حسین(ع) برای فداکاری مطلق نه ناشی از لجاجت بود نه معلول هوی و هوس و او با پیروی از عقل، مصمم شده بود که به طور کامل فداکاری کند تا این که مجبور نشود بر خلاف آرمان والاي خود به وسیله سازش‌کاری با یزیدبن‌معاویه و زندگی ادامه دهد.» اما جرج جرداق دانشمند و ادیب مسیحي نيز که آثارش در وصف حضرت علی علیه السلام شهره خاص و عام است نیز مي‌گويد: «وقتى یزید، مردم را تشویق به قتل حسین و مامور به خونریزى مىكرد، آن‌ها مىگفتند: چه مبلغ مىدهى؟ اما انصار حسین به او گفتند: ما با تو هستیم. اگر هفتاد بار كشته شویم، باز مىخواهیم در ركابت جنگكنیم و كشته شویم.»
جنبه عاطفي نهضت عاشورا
جنبه عاطفي عاشورا و مشقت‌ها و سختي‌هايي كه امام حسين(ع) و حضرت زينب كبري(س) در مسير انجام تكليف و در راه دين خدا متحمل شدند به قدري در كربلا شديد بود كه، اين بعد از نهضت امام به عنوان يكي از مهم‌ترين و برجسته‌ترين ابعاد حادثه كربلا مطرح است و علاوه بر شيعيان امام، ديگران را نيز تحت تاثير قرار داده است: گیبون مورخ انگلیسى در این رابطه مي‌گويد: «با آنكه مدتى از واقعه كربلا گذشته و ما هم با صاحب واقعه هم‌وطن نیستیم، مع‌ذلك مشقات و مشكلاتى كه حضرت حسین(ع) تحملنموده، احساسات سنگیندلترین خواننده را برمىانگیزد، چندان كه یك نوع عطوفت و مهربانى نسبت به آن حضرت در خود مىیابد.» مسیو گبن نيز در اين رابطه ابراز مي‌دارد: «فاجعه کربلا و مصیبتی که بر حسین‌بن‌علی(ع) وارد شده، بعد از قرن‌ها متمادی و اقالیم خیلی دوردست حس شفقت و همدردی خون‌سردترین و دل‌سخت‌ترین خواننده را تحریک نموده و منقلبش می‌سازد.»
توماس ماساریک کشیش متفکر اروپایی نیز پیروان اباعبدالله الحسین را پرشور تر از پیروان مسیح قلمداد می کند و می افزاید: «گرچه کشیشان ما هم از ذکر مصائب حضرت مسیح مردم را متاثر می‌سازند، ولی آن شور و هیجانی که در پیروان حسین(ع) یافت می‌شود در پیروان مسیح یافت نخواهد شد. گویا سبب این باشد که مصائب مسیح در برابر مصائب حسین مانند پر کاهی است در مقابل یک کره عظیم پیکر.» گاسپار دروویل، نظامی سرشناس فرانسوی اما در اين رابطه نظر جالبي بيان مي‌كند.
این افسر مسیحی از روز عاشورا به عنوان روزی هولناک یاد می کند و می گوید: «حتی دشمنان حسین علیه‌السلام با دیدن مقاومت بردبارانه او و از خودگذشتگی یارانش به رحم آمدند. وقایع ثبت شده روز هولناک دهم محرم چنان از عواطف پاک انسانی سرشار است که مردم را تکان می‌دهد و تأثر آن ها را از نسلی به نسلی دیگر منتقل می‌کند.»
همچنين ادوارد براون مستشرق معروف انگلیسي اظهارنظری همراه با بیان احساسات ناب ارائه می کند و در این باره می گوید: «آیا قلبى پیدا مىشود كه وقتى درباره كربلا سخن مىشنود، آغشته با حزن و الم نگردد؟ حتى غیرمسلمانان نیز نمىتوانند پاكى روحى را كه در این جنگ اسلامى در تحت لواى آن انجام گرفت انكار كنند.»
طوماس مان متفکر آلماني نيز گفته است: «اگر بین فداکاری مسیح و حسین(ع) مقایسه شود، حتما فداکاری حسین پر مغزتر و با ارزش تر جلوه خواهد نمود. زیر مسیح روزی که آماده برای فدا شدن گردید زن و فرزند نداشت و در فکر آنان نبوده که بعد از او به چه سرنوشتی دچار خواهند آمد. امام حسین(ع) زن و فرزند داشت و بعضی از آن‌ها کودک خردسال بودند و احتیاج به پدر داشتند.»
شجاعت و شهامت امام حسين(ع)
آگاهي از شرايط سخت و اختناق شديد حاكم بر جامعه در زمان شروع نهضت توسط امام حسين(ع)، بيش از پيش عظمت كار حضرت را نشان مي‌دهد. عنصر شهامت در قيام امام به قدري برجسته بود كه برخي انديمشندان جهان نيز جنبه حماسي نهضت امام حسين(ع) را مدنظر قرار داده‌اند و عظمت كار امام در عاشوراي سال 61 را از منظر شجاعت و شهامت مثال‌زدني حضرتش ديده‌اند و از آن شگفت زده شده اند: ایروینگ واشنگتن مورخ مشهور آمریكایى مي‌گويد: «براى امام حسین(ع) ممكن بود كه زندگى خود را با تسلیم شدن اراده یزید نجات بخشد، لیكن مسؤولیت پیشوا و نهضت‌بخش اسلام اجازه نمىداد كه او یزید را بعنوان خلافت بشناسد.
او بزودى خود را براى قبول هر ناراحتى و فشارى به منظور رها ساختن اسلام از چنگال بنى‌امیه آماده ساخت. در زیر آفتاب سوزان سرزمین خشك و در روى ریگ‌هاى تفتیده عربستان. روح حسین فناناپذیر است. اى پهلوان و اى نمونه شجاعت و اى شهسوار من، اى حسین!» سر پرسى سایكس خاورشناس انگلیسي نيز اظهار مي‌دارد: «حقیقتا آن شجاعت و دلاورى كه این عده قلیل از خود بروز دادند، به درجهاى بوده است كه در تمام این قرون متمادى هركسى كه آن را شنید، بى‌اختیار زبان به تحسین و آفرین گشود.»
ل. م. بوید نيز در اين رابطه مي‌گويد: «در طى قرون، افراد بشر همیشه جرات و پردلى و عظمت روح، بزرگى قلب و شهامت روانى را دوست داشتهاند و در همین‌هاست كه آزادى و عدالت هرگز به نیروى ظلم و فساد تسلیم نمىشود. این بود شهامت و این بود عظمت امامحسین.»
منابع:
-علی و حسین دو قهرمان اسلام: گابریل انکری، ترجمه فروغ شهاب، کتاب فروشی زوار، تهران، بی تا.
-درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت، سید عبدالکریم هاشمی نژاد.
-تاریخ ملل و دول اسلامی: کارل بروکلمان، ترجمه هادی جزایری، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران 1364.
- درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت.
- درسی که حسین به انسانها آموخت.
- پرتویی از عظمت حسین (ع) ، لطف الله صافی.
- درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت.
- تحریف شناسی عاشورا در پرتو امام شناسی، داود الهامی، مکتب اسلام، قم 1378.
-امام حسین (ع) و ایران، کورت فریشلر ترجمه ذبیح الله منصوری، جاودان، تهران، 1355، چاپ دوم.
-درسی که حسین به انسان ها آموخت.
-تاریخ اسلام و عرب، امیر علی.
-چهره درخشان حسین بن علی (ع) ، علی ربانی خلخالی.
-درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت.
-فرهنگ نامه اصطلاحات عاشورا، جواد محدثی
حماسه عاشورا از زواياي مختلف براي شخصيت‌هاي برجسته و تاثيرگذار جهان جذابيت داشته و بسياري از آن‌ها در قبال اين رخداد تاريخ‌ساز خضوع كرده‌اند. در ادامه به برخي از اظهارنظرهاي انديشمندان و شخصيت‌هاي تأثيرگذار غيرمسلمان، پيرامون شخصيت برجسته و بي‌نظير امام حسين عليه‌السلام و نهضت عظيم عاشورا و بررسي ابعاد مختلف آن كه اين افراد را تحت تاثير قرار داده است، اشاره مي‌شود:
استقامت و پايمردي امام حسين(ع) و الگو بودن نضهت عاشورا
يكي از ابعاد مهم و پررنگ نهضت باشكوه عاشورا، ايستادگي و پايداري معنادار اباعبدالله‌الحسين(ع) است كه در همه ادوار و اعصار تاريخ براي ملت‌هاي مختلف، فارغ از دين و مذهبي كه به آن پايبند هستند، به عنوان الگو و سرمشق مطرح است و شخصيت‌هاي برجسته غيرمسلمان را نيز تحت تاثير قرار داده است.
اين الگوپذيري از امام حسين(ع) تا حدي است كه حتي برخي از مصلحان كشورهاي مختلف نيز، رمز پيروزي خود را پيروي از سلوك امام حسين(ع) عنوان كرده‌اند: مهاتما گاندي رهبر آزادي هند در اين باره مي گويد: «من زندگى امام حسین، آن شهید بزرگ اسلام را به دقت خواندهام و توجه كافى به صفحات كربلا نمودهام و بر من روشن شده است كه اگر هندوستان بخواهد یك كشور پیروز گردد، بایستى از سرمشق امام حسین پیروى كند.»
آنطون بارا مسيحي نيز در اين رابطه ابراز مي‌دارد: «اگر حسین از آن ما بود، در هر سرزمینى براى او بیرقى برمىافراشتیم و در هر روستایى براى او منبرى بر پا مىنمودیم و مردم را با نام حسین به مسیحیت فرا مىخواندیم.»
همچنين موریس دوكبرى از بزرگی مقام سیدالشهدا سخن مي‌گويد: «در مجالس عزادارى حسین گفته مىشود كه حسین، براى حفظ شرف و ناموس مردم و بزرگى مقام و مرتبه اسلام، از جان و مال و فرزند گذشت و زیر بار استعمار و ماجراجویى یزید نرفت. پس بیایید ما هم شیوه او را سرمشققرار داده، از زیردستى استعمارگران خلاصى یابیم و مرگ با عزت را بر زندگى باذلت ترجیح دهیم.» جواهر لعل نهرو اما در اين باره اين‌گونه اظهار مي‌دارد: «شهادت امام حسين(ع) برای همه جوامع و الگويی برای پيمودن راه عدالت و درستي است.»
همچنين فردریك جمس مي‌گويد: «درس امام حسین و هر قهرمان شهید دیگرى این است كه در دنیا اصول ابدى عدالت و ترحم و محبت وجود دارد كه تغییر ناپذیرند و همچنین مىرساند كه هر گاه كسى براى این صفات مقاومت كند و بشر در راه آن پافشارى نماید، آن اصول همیشه در دنیا باقى و پایدار خواهد ماند.»
مُسیو هاربین نيز اظهار داشته: «اگر در کلمات و گفتار حسین(ع) درست دقت شود معلوم خواهد شد که هدف و آرمان حسین(ع) جلوگیری از ستم بود و این همه قوّت قلب و از خودگذشتگی را در راه مقصود عالی خویش خرج کرده است. حتی در آخرین دقایق زندگی طفل شیرخوار خود را قربانی حقّ و حقیقت نمود و با این عمل اندیشه فلاسفه و بزرگان عالم را متحیّر ساخت.»
فداكاري و از خودگذشتگي مثال زدني حضرت اباعبدالله(ع)
حضور خالصانه امام حسين(ع) در كربلا و از خودگذشتگي بي‌نظير آن حضرت در راه مكتب كه به واسطه آن موجب شد، سيدالشهدا(ع) خانواده و فرزندان خود را نيز به همراه خود به كربلا ببرد و در اين هدف مقدس، طفل شش ماه خويش را نيز فدا كند؛ موجب شده تا متفكران از هر كيش و آیینی را به تامل وا دارد و آن‌ها، اين‌همه فداكاري و ازخودگذشتگي را ستايش كنند: چارلز دیكنز نویسنده معروف انگلیسي در اين رابطه مي‌گويد: «اگر منظور امام حسین جنگ در راه خواستههاى دنیایى بود، من نمىفهمم چرا خواهران و زنان و اطفالش به همراه او بودند؟ پس عقل چنین حكم مىنماید كه او فقط بخاطر اسلام، فداكارى خویش را انجام داد.»
همچنين کورت فریشلر، مورخ بزرگ آلمانی در اين رابطه اظهار داشته: «امام حسين(ع) در فداکاری قدم را از حدود فدا کردن خود برتر نهاد و فرزندانش را هم فدا کرد. تصمیم ثابت حسین(ع) برای فداکاری مطلق نه ناشی از لجاجت بود نه معلول هوی و هوس و او با پیروی از عقل، مصمم شده بود که به طور کامل فداکاری کند تا این که مجبور نشود بر خلاف آرمان والاي خود به وسیله سازش‌کاری با یزیدبن‌معاویه و زندگی ادامه دهد.» اما جرج جرداق دانشمند و ادیب مسیحي نيز که آثارش در وصف حضرت علی علیه السلام شهره خاص و عام است نیز مي‌گويد: «وقتى یزید، مردم را تشویق به قتل حسین و مامور به خونریزى مىكرد، آن‌ها مىگفتند: چه مبلغ مىدهى؟ اما انصار حسین به او گفتند: ما با تو هستیم. اگر هفتاد بار كشته شویم، باز مىخواهیم در ركابت جنگكنیم و كشته شویم.»
جنبه عاطفي نهضت عاشورا
جنبه عاطفي عاشورا و مشقت‌ها و سختي‌هايي كه امام حسين(ع) و حضرت زينب كبري(س) در مسير انجام تكليف و در راه دين خدا متحمل شدند به قدري در كربلا شديد بود كه، اين بعد از نهضت امام به عنوان يكي از مهم‌ترين و برجسته‌ترين ابعاد حادثه كربلا مطرح است و علاوه بر شيعيان امام، ديگران را نيز تحت تاثير قرار داده است: گیبون مورخ انگلیسى در این رابطه مي‌گويد: «با آنكه مدتى از واقعه كربلا گذشته و ما هم با صاحب واقعه هم‌وطن نیستیم، مع‌ذلك مشقات و مشكلاتى كه حضرت حسین(ع) تحملنموده، احساسات سنگیندلترین خواننده را برمىانگیزد، چندان كه یك نوع عطوفت و مهربانى نسبت به آن حضرت در خود مىیابد.» مسیو گبن نيز در اين رابطه ابراز مي‌دارد: «فاجعه کربلا و مصیبتی که بر حسین‌بن‌علی(ع) وارد شده، بعد از قرن‌ها متمادی و اقالیم خیلی دوردست حس شفقت و همدردی خون‌سردترین و دل‌سخت‌ترین خواننده را تحریک نموده و منقلبش می‌سازد.»
توماس ماساریک کشیش متفکر اروپایی نیز پیروان اباعبدالله الحسین را پرشور تر از پیروان مسیح قلمداد می کند و می افزاید: «گرچه کشیشان ما هم از ذکر مصائب حضرت مسیح مردم را متاثر می‌سازند، ولی آن شور و هیجانی که در پیروان حسین(ع) یافت می‌شود در پیروان مسیح یافت نخواهد شد. گویا سبب این باشد که مصائب مسیح در برابر مصائب حسین مانند پر کاهی است در مقابل یک کره عظیم پیکر.» گاسپار دروویل، نظامی سرشناس فرانسوی اما در اين رابطه نظر جالبي بيان مي‌كند.
این افسر مسیحی از روز عاشورا به عنوان روزی هولناک یاد می کند و می گوید: «حتی دشمنان حسین علیه‌السلام با دیدن مقاومت بردبارانه او و از خودگذشتگی یارانش به رحم آمدند. وقایع ثبت شده روز هولناک دهم محرم چنان از عواطف پاک انسانی سرشار است که مردم را تکان می‌دهد و تأثر آن ها را از نسلی به نسلی دیگر منتقل می‌کند.»
همچنين ادوارد براون مستشرق معروف انگلیسي اظهارنظری همراه با بیان احساسات ناب ارائه می کند و در این باره می گوید: «آیا قلبى پیدا مىشود كه وقتى درباره كربلا سخن مىشنود، آغشته با حزن و الم نگردد؟ حتى غیرمسلمانان نیز نمىتوانند پاكى روحى را كه در این جنگ اسلامى در تحت لواى آن انجام گرفت انكار كنند.»
طوماس مان متفکر آلماني نيز گفته است: «اگر بین فداکاری مسیح و حسین(ع) مقایسه شود، حتما فداکاری حسین پر مغزتر و با ارزش تر جلوه خواهد نمود. زیر مسیح روزی که آماده برای فدا شدن گردید زن و فرزند نداشت و در فکر آنان نبوده که بعد از او به چه سرنوشتی دچار خواهند آمد. امام حسین(ع) زن و فرزند داشت و بعضی از آن‌ها کودک خردسال بودند و احتیاج به پدر داشتند.»
شجاعت و شهامت امام حسين(ع)
آگاهي از شرايط سخت و اختناق شديد حاكم بر جامعه در زمان شروع نهضت توسط امام حسين(ع)، بيش از پيش عظمت كار حضرت را نشان مي‌دهد. عنصر شهامت در قيام امام به قدري برجسته بود كه برخي انديمشندان جهان نيز جنبه حماسي نهضت امام حسين(ع) را مدنظر قرار داده‌اند و عظمت كار امام در عاشوراي سال 61 را از منظر شجاعت و شهامت مثال‌زدني حضرتش ديده‌اند و از آن شگفت زده شده اند: ایروینگ واشنگتن مورخ مشهور آمریكایى مي‌گويد: «براى امام حسین(ع) ممكن بود كه زندگى خود را با تسلیم شدن اراده یزید نجات بخشد، لیكن مسؤولیت پیشوا و نهضت‌بخش اسلام اجازه نمىداد كه او یزید را بعنوان خلافت بشناسد.
او بزودى خود را براى قبول هر ناراحتى و فشارى به منظور رها ساختن اسلام از چنگال بنى‌امیه آماده ساخت. در زیر آفتاب سوزان سرزمین خشك و در روى ریگ‌هاى تفتیده عربستان. روح حسین فناناپذیر است. اى پهلوان و اى نمونه شجاعت و اى شهسوار من، اى حسین!» سر پرسى سایكس خاورشناس انگلیسي نيز اظهار مي‌دارد: «حقیقتا آن شجاعت و دلاورى كه این عده قلیل از خود بروز دادند، به درجهاى بوده است كه در تمام این قرون متمادى هركسى كه آن را شنید، بى‌اختیار زبان به تحسین و آفرین گشود.»
ل. م. بوید نيز در اين رابطه مي‌گويد: «در طى قرون، افراد بشر همیشه جرات و پردلى و عظمت روح، بزرگى قلب و شهامت روانى را دوست داشتهاند و در همین‌هاست كه آزادى و عدالت هرگز به نیروى ظلم و فساد تسلیم نمىشود. این بود شهامت و این بود عظمت امامحسین.»
منابع:
-علی و حسین دو قهرمان اسلام: گابریل انکری، ترجمه فروغ شهاب، کتاب فروشی زوار، تهران، بی تا.
-درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت، سید عبدالکریم هاشمی نژاد.
-تاریخ ملل و دول اسلامی: کارل بروکلمان، ترجمه هادی جزایری، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران 1364.
- درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت.
- درسی که حسین به انسانها آموخت.
- پرتویی از عظمت حسین (ع) ، لطف الله صافی.
- درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت.
- تحریف شناسی عاشورا در پرتو امام شناسی، داود الهامی، مکتب اسلام، قم 1378.
-امام حسین (ع) و ایران، کورت فریشلر ترجمه ذبیح الله منصوری، جاودان، تهران، 1355، چاپ دوم.
-درسی که حسین به انسان ها آموخت.
-تاریخ اسلام و عرب، امیر علی.
-چهره درخشان حسین بن علی (ع) ، علی ربانی خلخالی.
-درسی که حسین (ع) به انسان ها آموخت.
-فرهنگ نامه اصطلاحات عاشورا، جواد محدثی