چرا عزاداری محرم ۱۰ روز قبل از شهادت امام حسین(ع) شروع می شود؟

 کتاب «بازشناسی مناسک عاشورایی» تألیف حجت الاسلام داوود کمیجانی اخیراً به چاپ سوم رسیده است. مولف با تکیه بر تجربیات تبلیغی خود که سابقه تبلیغ در حوزه بین الملل را نیز در کارنامه دارد در این اثر سعی کرده به نوعی از زوایه جامعه شناسی دینی به مناسک عاشورایی بپردازد و به سؤالات زیادی درباره قیام عاشور و این که چرا مراسم سوگواری حسینی در محرم به صورت معکوس برگزار می‌شود؟ یعنی در اول محرم، ده روز قبل از شهادت امام حسین(ع) در روز عاشورا، و بعد از روز عاشورا پس از ذکر شهادت ایشان و یارانش عملا مراسم عزاداری پایان می یابد!؟ این در حالی است که در مورد  ائمه (ع) دیگر اینگونه عمل نمی‌کنیم، پاسخ دهد.

به همین دلیل و با توجه به فرا رسیدن ایام عزاداری سیدالشهدا علیه السلام خبرنگار خبرگزاری «حوزه»  به گفت‌وگو نشسته است، که آن را در ادامه می خوانید:

 چه شد که به سمت تالیف کتاب «بازشناسی مناسک عاشورایی» رفتید؟

من هم ضمن عرض سلام خدمت شما که یکی از رسانه های اصلی در زمینه فرهنگ و اندیشه برای مخاطبین هستید. ماجرا به چندین سال قبل که در هندوستان و مأموریت تبلیغی بنده برمی گردد، در آنجا بین من و یکی از مسئولان خانه فرهنگ ایران بحثی شد مبنی بر اینکه چرا مراسم سوگواری حسینی در محرم به صورت معکوس برگزار می‌شود؟ یعنی در اول محرم، ده روز قبل از شهادت امام حسین(ع) در روز عاشورا، و بعد از روز عاشورا پس از ذکر شهادت ایشان و یارانش عملا مراسم عزاداری پایان می یابد!؟ این در حالی است که در مورد  ائمه (ع) دیگر اینگونه عمل نمی‌کنیم. این اتفاق انگیزه ای شد که بنده به تحقیق راجع به این پدیده بپردازم که تقریبا ۹ ماه به طول انجامید و نتیجه آن نوشتن این کتاب شد.

بهتر است قدری راجع به کتاب توضیح دهید تا مخاطبین آشنایی هر چند کوتاهی با این اثر پیدا کنند.

  در این کتاب خاستگاه تاریخی مراسم محرم را واکاوی نموده‌ام. در این کتاب بیان شده است که اولین کسی که هیئت عزاداری امام حسین علیه السلام  را برپا کرد، حضرت زینب (س) بودند که در شام و در دارالحجره کاخ حمراء شام، و به مدت سه روز بر پا کردند که یک هیئت زنانه بود. همچنین حضرت امام سجاد (ع) نیز در همان وضع اسارت و در کاخ یزیدیان مرثیه‌سرایی کردند که به طرز عجیبی همه در آن مجلس بر مصیبت هایی که بر اهل بیت سیدالشهداء و خاندان پیامبر(ص) وارد شده بود گریستند. این موارد و موارد متعدد دیگری که در تاریخ عاشورا و کربلا اتفاق افتاده است، در این کتاب بیان شده است.

ائمه(ع) دیگر نیز سنت مدیحه‌سرایی و مرثیه‌سرایی را ادامه داده‌اند. خود حضرت امام سجاد (ع) در سه دهه امامت خود مقید بودند که مراسم عزاداری را تقریباً با همین سبکی که به دست ما رسیده است، زنده نگه دارند. یعنی مراسم از اول محرم شروع می‌شد و تقریباً طباخی و پخت غذا ممنوع و یا کمتر دیده می‌شد. مدیحه‌سرایان به خانه‌ها می‌آمدند و چیزی شبیه هیئت‌های خانگی را برای زنده نگهداشتن قیام عاشورا برپا می کردند که در حال حاضر مردم در ایام محرم برپا می کنند.

نکته دیگری که سعی کردم در این کتاب به آن بپردازم این است که چرا در این ۱۴۰۰ سال که از تاریخ اسلام می‌گذرد، مقابله زیادی با مناسک عزاداری امام حسین(ع) توسط مخالفان اسلام شده است؟

 علمای شیعه چه نقشی در ادامه فرهنگی که توسط حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) پایه گذاری شده بود، داشتند؟

علمای شیعه در طول تاریخ با تاسی به سیره اهل بیت(ع) به بر پایی عزاداری محرم عیناً به شکل و هیبتی که در گذشته توسط ائمه(ع) انجام می‌شد، اقدام کردند و چنین شد که مراسم سگواری حسینی از اول محرم آغاز می شود و معمولا چند روز اول مجلس، واعظ با توضیح فلسفه این نهضت و تبیین چگونگی این واقعه، مردم را با این حماسه و فرهنگ عاشورایی آشنا کرده اند.

در واقع علما با اختصاص دادن هر روز و شب اوایل محرم به یکی از شخصیت‌های واقعه‌ی کربلا  و برپایی دسته عزاداری و رجز خوانی خواسته اند نوعی همسازی شخصیتی ایجاد کنند که شکل و هیئت عزاداری به این شکل پایه‌گذاری شد.

علما در واقع در تلاش بودند از مراسم عزاداری سیدالشهداء سربازانی را از پیکره عمومی جامعه تربیت کنند و به همین علت دست به این کار خارق العاده تبلیغی و رسانه ای که بسیار کارآمد بود دست زدند. به همین منظور مثل واقعه عاشورا را طراحی کردند که در همسازی واقعی تر به نظر آید و به همین منظور از خیمه برای تجمع و عزاداری مردم استفاده کردند تا مراسم هر چه بیشتر واقعه عاشورا نزدیکتر باشد. در واقع علما با اجرای نمایش واقعی از آنچه  که در محرم سال ۶۱ هجری اتفاق افتاده بود توانستند این قیام عظیم را در لایه های زیرین و اعماق فرهنگ اجتماعی تشیع جای داده و تا این زمان زنده نگهدارند.

علما با نقل مصیبت های اهل بیت امام حسین (ع) به صورت یک نمایش واقعی از عزاداری را به این صورت اجراء می کردند. از خیمه نیز به علت اینکه ممکن است افرادی، مشکل شرعی داشته باشند و در مسجد نتوانند حضور پیدا کنند استفاده می شد که این هم در نوع خود هوشمندانه ترین کاری بود که علما انجام دادند تا همه مردم از هر صنف و طبقه اجتماعی حتی افرادی که شاید پای بند به مسائل دینی نبودند نیز در این مراسم حضور پیدا کنند. این مسئله را در مراسم عاشورا و محرم کاملا قابل مشاهده است.

 از شباهت‌های دیگر این مراسم‌ها با آن واقعه می‌توان به جدا بودن خیمه مردان و زنان از یکدیگر اشاره کرد که کودکان به عنوان پیک بین مردان و زنان به کار گرفته می‌شوند. بعد از مرحله شکل دادن به مراسم نوبت به محتوای مراسم می‌رسد که علما در پنج روز اول دهه محرم با بیان اصل و فلسفه قیام عاشورای امام حسین(ع)، اقدام به آگاهی دادن به جامعه  و توضیح و تببین علل خروج امام حسین (ع) بر خلیفه جور اقدام می‌کردند. بعد از این پنج روز، دسته عزاداری شروع به حرکت می‌کرد که این اتفاق هم در زمان آل بویه و با مشورت گرفتن از عالم برجسته آن زمان یعنی شیخ مفید پایه‌گذاری شد.

 پایه گذاری تعطیلی روز عاشورا توسط چه کسی و از چه زمانی آغاز شده است؟

تعطیلی روز عاشورا و برگزاری دسته عزاداری توسط علما و در زمان حکومت آل‌بویه راه اندازی شد. سپاهیان آل بویه با لباس شخصی و شلوار و پوتین نظامی و به همراه نواختن مارش نظامی، دسته عزاداری راه اندازی کردند. به این صورت که در وسط این دسته عزاداری یک نفر به تأسی از یاری طلبیدن امام حسین (ع) در ظهر عاشورا که فریاد هل من ناصر ینصرنی سر دادند و در عزاداری نیز شخصی در وسط دسته عزاداری این جمله معروف سید الشهداء را فریاد می زد و جمعیت عزادار هم با فریادهای «لبیک یا حسین» پاسخ یاری طلبیدن امام(ع) را سر  می‌دادند.  دسته عزاداری از این زمان شروع شد و در کنار آن هم‌سازی‌هایی با شخصیت‌هایی همچون علی اصغر(ع)، علی اکبر(ع) و همچنین قاسم ابن حسن(ع) شکل گرفت و با همان رجزخوانی‌ هایی که در عاشورا خوانده شده است، عین آن رجز ها نیز در این مراسم خوانده و اجراء می شد. این هم‌سازی در ده شب محرم ادامه پیدا می‌کند و در نهایت در شب و روز عاشورا به شخصیت نهایی یعنی امام حسین (ع) می‌رسد. بعدازظهر عاشورا و شام غریبان هم برای بچه‌ها و کودکان است که هم‌سازی را در نقش بچه‌هایی که در کربلا بودند بر عهده می‌گیرند. در سه روز بعد از عاشورا نیز غذایی که نذری داده می‌شود همان غذای آبگوشت و یا شوربایی است که اهل بیت(ع) در آن چند روز تناول می‌کردند.

 منظور شما از هم سازی چیست؟

همسازی یک تکنیک تبلیغی و رسانه ای است. از لابه لای سخنان ائمه علیه‌السلام و به خصوص از فحوای کلام امام می‌توان به تکنیک همسازی پی‌برد. این تکنیک به تقلید شباهت دارد، اما تقلید، ارادی و آگاهانه است، در حالی که همسازی تقریباً ناآگاهانه و غیر ارادی است و با روانشناسی در شخصیت می‌توان به آن پی برد. مثلاً پسربچه دوست دارد شبیه پدر رفتار کند و  مانند او راه برود و دختر بچه ها هم دوست دارد مانند  مادر خود، چادر  به سر کنند یا آشپزی کند. این اتفاق در واقع همان فرآیند هم‌سازی اجتماع است که با برگزاری مناسک عاشورایی عموم جامعه شیعی را بطور ناخودآگاه با یاران حسین بن علی (ع) همسان سازند.

 به نظر شما از این تکنیک در حوزه فرهنگ عاشورا به خوبی استفاده شده است؟

بله. این تکنیک فوق العاده است و در مسائل اجتماعی هم بسیار کاربردی است. مثلاً در دهه گذشته از این تکنیک در مورد کودکان برای فرهنگ‌سازی در امر بستن کمربند ایمنی استفاده شد و الآن بستن کمربند ایمنی برای این نسل که نسل دهه قبل هستند راحت‌تر از افراد دهه قبل با این فرهنگ کنار آمده اند. لذا علما هم برای اینکه بتوانند از بستر عمومی جامعه برای تشیع سربازگیری کنند از این تکنیک هم‌سازی استفاده کرده‌اند.

بنده مقاله‌ای به نام «حرکت‌های میسیونری شیعه» نوشته‌ام که به تحلیل فعالیت ها شیعیان در ایران از قرون اولیه اسلام تا دوران صفویه پرداخته است. در این مقاله توضیح داده‌ام که علما چگونه و با چه دقت نظری یک حرکت فرهنگی و رسانه‌ای فوق‌العاده‌ای در این بازه زمانی ترتیب داده‌اند. اساتید رسانه می گویند که در سواد رسانه‌ای ۲۴ تکنیک اقناعی مطرح است که از این تعداد ۲۰ تکنیک در قرآن وجود دارد ( ۴ تکنیک آن به علت غیر اخلاقی بودن بیان نشده است). علما از این ۲۰ تکنیک به خوبی در جهت تقویت فرهنگ عاشورا استفاده کرده‌اند.

با این توضیحاتی که گفته شد بهتر می توان به عمق تیزبینی و تفکر هوشمندانه علماء شیعه در تقویت مناسک مذهبی محرم و عاشورا پی برد مناسکی که قبل از شهادت سیدالشهداء برپا می‌شود. اینکه تاکید دارند باید افراد  جامعه را حسینی بار بیاوریم و مردم و تعدادی از جوانان را حسینی بار بیاوریم کنیم و اینکه شیعه باید حسینی‌وار زندگی کند در این سربازگیری تحقق پیدا میکند. علماء با عنایت الهی و تیزبینی خدا دادی خود در این مدت ۱۱۰۰ سال که سازمان فقاهت را به وجود آوردند با تاسی به مکتب اهل بیت (ع) و آگاهی، این سبک از عزاداری را پایه‌ریزی کرده‌اند و با برنامه‌ریزی دقیق وارد میدان شده و توانستند جامعه تشیع را هم چنان فعال، پویا و کار آمد مدیریت کنند.

سؤال پایانی این که چرا در طول تاریخ اسلام و حال حاضر دشمنان تشیع برای مقابله با فرهنگ عاشورا از همه ابزارها استفاده می کنند؟

با مطالعه جامعه‌شناسی تشیع در می یابیم که مناسک مذهبی نقش مهم و موثری در تداوم حیات و انسجام اجتماعی جامعه تشیع داشته است. البته کلا تشیع از لحاظ وجود مناسک مذهبی بیش از دیگر مذاهب اسلامی دارای مناسک مذهبی است. در مذهب شیعه برخلاف دیگر جوامع اسلامی برای شهادت و یا ولادت امامان معصوم(ع) مراسم برگزار می‌شود. خیلی جالب است که دشمنان اهل بیت (ع)، فرهنگ محرم و عزاداری را از منابع شیعی و رفتار شیعیان شناخته‌اند و به همین علت است که بیشترین دشمنی و مخالفت‌ها را در این زمینه انجام می‌دهند، چرا که این هم‌سازی و شخصیت‌سازی، خون تازه ای را در رگ‌های جامعه تولید می‌کند که مبارزه‌ علیه استکبار یکی از آن فواید است.

خیلی جالب است که دشمنان ما و اهل بیت(ع) محرم و عزاداری را بیشتر از خود مان شناخته اند و به همین علت است که بیشترین دشمنی و مخالفت ها را در این زمینه انجام می دهند چرا که این هم سازی و شخصیت سازی  خون تازه ای را در رگ های جامعه تولید می کند و  که مبارزه طلبی علیه استکبار یکی از آن فایده ها است.

راهپمایی اربعین یکی از این مواردی است که در رگ های انسان های آزادی خواه خون تازه ای به جریان می اندازد. در راهپمایی اربعین همه مردم از سراسر دنیا اعم مسیحی و یهودی و ... در این مراسم شرکت می کنند و ارادت خود را نسبت به سالار آزادگان جهان حسین بن علی علیه السلام اعلام و تجدید بیعت می کنند و دشمن از این خیل عظیم جمعیت وحشت دارد و هراسناک است.

حتی میشل فوکو تحلیل گر اجتماعی و سیاسی غرب در سفری که به ایران داشته است که از او چند مقاله راجع به انقلاب اسلامی ایران است. در یکی از این مقاله ها به نام «در ذهن ایرانیان چه می گذرد»، جمله خیلی جالبی را بیان کرده و اعتراف کرده است که انقلاب ایران اولین انقلابی پُست مدرنیستی است به وسیله مومنان به خدا تحقق یاقت که توانست تمام قواعد حاکم بر جهان را دگرگون کند .

بعد از رحلت حضرت امام خمینی (ره) نیز یکی از نشریه های مهم اروپایی در توصیف ایشان نوشته است خمینی فردی که پس از ساخته شدن او، قالب او را شکسته اند یعنی دیگر فردی با این شخصیت ظهور نخواهد کرد.

با همه این شواهد و مثال ها و اثرات قیام امام حسین(ع) در خود انقلاب اسلامی نیز عینا قابل مشاهده است چه قبل از انقلاب و چه در جنگ تحمیلی و دفاع مقدس و چه در فتنه هایی که در دهه های قبل اتفاق افتاده و همین مراسم محرم و عاشورا به مدد انقلاب اسلامی ایران رسیده است.