زیارت «دلچسب» یا «ضریح چسب»؛ مسئله این است!

وارث: سنت دست رساندن به ضریح اماکن متبرکه یکی از رسم هاییست که همواره شیعیان و زائرین حرم های مطهر ائمه و امامزاده ها داشته و دارند و این امر محدود به جغرافیای خاص و یا رسم و رسوم گروهی نیست.

ضریح، همواره به دلیل این که نزدیک ترین مکان به قبر مطهر اهل بیت است برای زائرین مقدس بوده و دست رساندن به آن و بوسیدن و متبرک کردن اشیا، همیشه یکی از کارهاییست که زوار حرم ها، برای آن تلاش می کنند.

اما این که این کار تا چه حد در آداب زیارت آمده است و تا چه حد می تواند جای مواردی که در آداب زیارت آمده است را بگیرد از آن مسائلی است که کمتر بازگو شده و مغفول مانده است.

آداب زیارت

در منابع شیعی، آداب بسیاری برای زیارت نقل شده است. مرحوم کلینی در کتاب کافی، مرحوم شهاید اول در کتاب دروس و همچنین مرحوم شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان، آداب فراوانی برای زیارت نقل کرده اند که مهمترین این آداب که در اکثر منابع آمده است به شرح زیر است:

اول غسل زیارت که این این غسل برای پاکی ظاهری و درونی است. این غسل با دعا و مستحباتی همراه است که شرح آن ها در منابع علی الخصوص مفاتیح الجنان آمده است.

دومین مورد از آداب زیارت، پوشیدن لباس تمیز و آراستگی و خوشبویی است. گفته شده همانطور که بخشی از حرمت گذاری به شخصیتی که به دیدارش می رویم، همین آراستگی ظاهری است پس یکی از آداب زیارت هم همین مورد است.

سومین ادب از آداب زیارت وقار و طمانینه و خضوع و خشوع است. گام های کوچک برداشتن  و آرام حرکت کردن، همچنین خضوع و خشوع از آداب زیارت است.

از دیگر آداب، ذکر و تسبیح است. گفته شده هر بار که برای رفتن به حرم آماده می شوید بسیار ذکر بگویید. برای مثال در منابع آمده است: در زیارت امام حسین (علیه السلام) رویت شده که قبل از زیارت و در بدو ورود، حتی وقتی به فرات می رسد تا غسل زیارت کند، صد مرتبه الله اکبر، صد مرتبه لا اله الا الله و صد مرتبه صلوات بگوید. نیز در رویت است: هنگام زیارت وقتی مقابل قبر امام معصوم قرار گرفت، بگوید: «لا اله الا الله وحده لا شریک لَهُ»، ثواب بسیار بری او نوشته می شود.

مورد بعدی اذن دخول و خواندن زیارت نامه و پرهیز از سخنان لغو و بیهوده و کارهای اضافی است. در برخی منابع، عتبه بوسی و حضور در کنار قبور و بوسیدن ضریح هم جزئی از آداب زیارت نقل شده است.

مستندی بر استحباب بوسیدن در و دیوار حرم وجود ندارد

با این که در منابع، یکی از آداب، عتبه بوسی ذکر شده اما دلیل قطعی بر استحباب این امر وجود ندارد و تنها احترام و ارج نهادن به جایگاه والای حرم های مطهر، با بوسیدن و در و درگاه و سجده در آستان خود را نشان می دهد.

علامه مجلسی در این باره می گوید که دلیل مستندی بر استحباب بوسیدن آستان و درگاه حرم ائمه نداریم ولی سجود برای خدا به عنوان شکر الهی بر توفیق برای زیارت مانعی ندارد.

زیارت مساوی با دست رساندن به ضریح نیست

حضور بزرگان در کنار قبر ائمه و زیارت این حضرات معصومین، در تاریخ آمده است و این مورد در آداب زیارت نیز آمده است.

 نزدیک شدن به قبر، دست نهادن به آن، بوسیدن و ابراز اشتیاق است. داستان زیارت اربعین جابربن عبدالله انصاری و گواه ین زیارت عاشقانه است که دست روی قبر سیدالشهدا نهاد و بر او درود و سلام داد. امام صادق در حدیثی می فرمایند: " کنار قبر پیامبر بر او صلوات و درود بفرستید؛ هر چند درود مؤمنان هر جا که باشند، به او می رسد".

اما گاهی تلاش برای دست رساندن به ضریح و بوسیدن این مکان متبرک باعث می شود که نه تنها آداب زیارت فراموش شوند که نسبت به قبر مطهر نیز بی احترامی صورت گیرد. یکی از آداب زیارت، ادب نسبت به قبر مطهر است.

زائری که توفیق تشرّف به حرم ها را می یابد، باید خود را در حریم خانی امام یا امامزاده احساس کند و هر نوع ادب لازم را به جا آورد. رعایت این ادب و مستحب بودن بوسیدن ضریح برای زمانی است که جمعیت متراکم نباشد و این بوسیدن موجب مزاحمت برای کسی نشود، فشار وارد نکند و یا حال معنوی را به هم نزند.

رواست که در زمان های تراکم و ازدحام جمعیت، زائر کناری بایستد و با رعایت فاصله و حفظ آرامش به خواندن زیارتنامه بپردازد و از این تفکر عوامانه که کل زیارت دست رساندن به ضریح است بپرهیزد.

بوسیدن ضریح، نوعی ابراز عشق و علاقه به صاحب قبر است. بوسه بر درگاه و درها و دیوارها و ضریح و سنگ قبر ، به دلیل این که حرم ها محل عبور ملائکه هستند قابل احترام است وگرنه چوب و سنگ و آهن به خودی خود قداستی ندارد.

به دلیل این که زنان احساسی تر هستند، معمولا اعتقاد به دست رساندن به ضریح و بوسیدن آن در این گروه بیشتر دیده می شود. این تلاش گاهی موجب پدید آمدن صحنه های بد و بلند شدن صدای داد و فریاد می شود که نه تنها ثواب زیارت را زائل می کند که گناهی را هم به دوش باقی می گذارد. می دانیم که اسلام همواره تنها زمانی به زنان اجازه حضور در جامعه را می دهد که نگاه و حجاب و صدای خود را از نامحرم بپوشانند و بر آن کنترل داشته باشند. در احادیث متعدد آمده که اگر زن مسلمان ذره ای به رعایت موارد گفته شده شک داشته باشد حتی نماز خواندنش در خانه به نماز جماعت در مسجد ارجحیت دارد.

با همه این ها، گاهی دیده می شود که در جریان رفتن و رساندن دست به ضریح، نه تنها حجاب خانم ها دچار مشکل می شود که صدای داد و فریادی که در اثر فشار جمعیت بلند می شود، به گوش نامحرم می رسد.

حجت الاسلام پناهیان درباره دست رساندن به ضریح، خصوصا ضریح اباعبدالله(ع) می گوید: "اگر چه ضریح یک شبکه متبرک و زیبایی است که محل تعلق خاطره‌ها و اتصال دل‌ها به مضجع نورانی اباعبدالله است، اما طبیعتا زیارت امام حسین و ارزش وقوف در کربلا ارتباطی به بودن یا نبودن ضریح ندارد.

اصل، حضور در حرم و روضه منوره است. به این ترتیب انسان به ثواب زیارت می‌رسد. به طور کلی بعضی‌‌ها زیارت را دست رساندن به ضریح یا حتی دیدن آن می‌دانند. در حالی که زیارت بیش از این دو موضوع به قلب انسان وابسته است. بیش از دست رساندن به ضریح به ذکر قلبی و اورادی که بر زبان جاری می شود، مربوط است. ذکر، اهمیتش خیلی بیشتر از آن است که انسان بخواهد در مقام زیارت مدت طولانی متمسک به شبکه‌های ضریح باشد".

تبدیل بوسیدن ضریح به "ضریح چسبی"!

ضریح چسبی از آن مواردی است که معمولا در بین اهالی کشورهای دیگر جز کشور خودمان دیده نمی شود. اعراب و علی الخصوص عراقی ها با این که اعتقاد دارند خودشان را به ضریح برسانند اما زیاد در کنار ضرح نمی مانند و رها می کنند اما چیزی که در بین ایرانی ها بیشتر دیده می شود این است که بوسیدن ضریح به "ضریح چسبی" تبدیل شده است. زائرین امام رضا بیشتر شاهد این پدیده عجیب و غریب بوده و هستند.

حجت الاسلام پناهیان در این باره می گوید: " آنچه از زائران عراقی مشاهده می‌شود،‌ این است که آنها زیاد عادت ندارند اطراف ضریح بمانند. برای تبرک ضریح را می‌بوسند و کنار می‌روند. به همین دلیل ازدحام جمعیت در کربلای معلی حتی در اوج شلوغی کمتر از مشهد مقدس است. در حرم امام رضا علیه‌السلام زائران مدت بیشتری وقوف دارند و طبیعتا هر زائری اگر بخواهد چند دقیقه کنار ضریح توقف و تمام درد دل‌ها و مناجات‌هایش را بیان کند، ازدحام فوق‌العاده ایجاد خواهد شد.

شاید بهتر باشد که زائران محترم با فاصله از ضریح مطهر در هر زیارتگاهی که می‌روند زیارت کنند، زیارت نامه بخوانند و بعد برای تبرک جستن مقدار مختصری کنار ضریح بروند و آن را مسح کنند و از نورانیت آن مکان شریف بهره ببرند. منتهی در ایران ما تقریبا این باب شده که تمام احساسات و عواطف معنوی و مناجات‌ها را حتما در کنار ضریح انجام بدهند."
او ادامه می دهد: " نه این که بگوییم کار خوبی نیست، اساسا در بعضی زیارت‌نامه‌ها صورت گذاشتن روی مرقد مطهر سفارش شده است، ولی به دلیل ازدحام جمعیت،‌ بعضا امکان‌پذیر نیست. لذا از چند قدمی و با فاصله انسان به مناجات بپردازد و بخصوص حاجاتش را بعد از نماز و زیارت عرضه بدارد، به همه مطلوب خود دست یافته است. نباید صحنه طوری باشد که تنها افراد قوی و دارای بنیه قوی بتوانند ضریح را از نزدیک زیارت کنند."

به گفته حجت الاسلام پناهیان، عتبه بوسی رسمی است که معمولا انجام می گرفته است اما وقتی شرایط مهیا نیست و جمعیت زیاد است، نباید با اذیت کردن خود و دیگران، ادب را فراموش کرد و معمولا اصل با زیارت نامه خواندن و عبادت با توجه و خلوص نیت است.

گفته می شود که مرحوم آیت الله بهجت گاهی تا سه ساعت مقابل ضریح مطهر حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها می‌ایستاد و با حضرت نجوا می‌کرد و مناجات کردن با فاصله جزو سیره ایشان بوده است.

با توجه به این که زیارت کردن با فاصله از ضریح، در رفتار بسیاری از علمای برجسته و بزرگان دین دیده می شود و با عنایت به این قضیه که ممکن است تلاش برای رسیدن به ضریح، احترام امام معصوم را از بین ببرد، می بایست به این پدیده که تبدیل به رسمی بد در بین زائران شده بیشتر توجه شود و از علمای دین و رسانه ها انتظار می رود تا با بازگو کردن آداب زیارت و تبیین مستحبات و واجبات آن، از آسیب های پدیده "ضریح چسبی" که گاهی موجب وهن شیعه و سواستفاده دشمنان می شود جلوگیری کرد.

/ب.ط211