حرم امام رضا (ع) چگونه ساخته شد؟

وارث: مشهد كه در ابتدا روستاي كوچكي بود، در خاك توس و در دهكده سناباد بنا شد. اين مكان با دفن هارون الرشيد در آن اهميت يافت و به «بقعه هارونيه» شهرت يافت. پس از دفن هارون، به دستور مأمون آرامگاهي به سبك معماري خراساني در اطراف قبر ساخته مي‌شود.امام رضا (ع) پيش از سفر به مرو، اين مكان را به عنوان محل دفن خود به همراهانش نشان داد. پس از شهادت امام در توس، پيكر او را در همين بقعه به خاك سپردند و نام آنجا به «مشهدالرضا» تغيير كرد. تا زمان ظهور سربداران، قبر هارون‌الرشيد در پايين قبر امام قابل رؤيت بود، اما سربداران صورت قبر هارون را محو كردند.چه كسي اولين گنبد حرم را ساخت؟پس از شهادت امام، او را در قسمت بالاي قبر هارون‌الرشيد دفن كردند. اين بقعه در دوران سامانيان، ديالمه و غزنويان بارها مورد تعمير و افزودن تزيينات قرار گرفت، اما نخستين گنبد بر روي حرم امام رضا در دوران حكومت سلطان سنجر سلجوقي بر فراز قبر ايشان نصب شد. جنس اين گنبد از كاشي و داراي مقرنس‌هاي آيينه‌كاري شده بود كه تا به امروز هم به جا مانده است. سلطان محمد خوارزمشاه نيز از كساني بود كه حرم را با مرغوب‌ترين كاشي‌هاي آن زمان تزيين كرد و دستور داد دو محراب به حرم اضافه كنند. مناره گنبد در دوره غزنويان و به دستور ابن معتز حاكم شيراز بنا شد.طبق اسناد به جا مانده از مورخان دوره‌هاي مختلف، حرم امام رضا (ع) از معدود بناهايي بود كه در حمله مغولان به ايران تخريب نشد و تنها آسيب‌هاي جزئي به آن وارد شد. مغولان با اينكه با حمله به خراسان، شهر را غارت كرده و مردم را به قتل رساندند، اما پس از غارت اموال حرم، به بناي اصلي آن آسيبي نرساندند. آسيب‌هاي جزئي حاصل از حمله مغول بعدها در دوره‌هاي مختلف ترميم شد.شكوه هنرهاي هنرمندان ايراني در آرامگاه امام هشتمدوران تيموريان از دوره‌هاي درخشان معماري حرم امام رضا است. در آن دوران به دستور همسر شاهرخ تيموري، مسجد گوهرشاد، يكي از زيباترين و معروف‌ترين مساجد اسلام، توسط هنرمندان و معماران ايراني در سمت قبله حرم و صحن جنوبي آن ساخته شد. به عقيده بسياري از كارشناسان مسجد گوهرشاد به لحاظ فرم و معماري در جهان اسلام بي نظير است. كتيبه‌هاي ورودي مسجد گوهرشاد در هيچ كجاي جهان اسلام نظير ندارد. اين مسجد با ايوان‌هاي ‌بلند و طاق‌هاي خوش نقش و كاشيكاري‌هاي نفيس از زيباترين مساجد ساخته شده در ايران است. معمار اين مسجد قوام‌الدين شيرازي است. مدرسه پريزاد، مدرسه دودر و مدرسه بالاسر نيز در همين دوران به مجموعه حرم اضافه شدند. در زمان نادر شاه افشار ايوان صحن تيموري طلاكاري شد و نقاشي ديوارهاي حرم را تجديد كردند.پس از به قدرت رسيدن صفويان و رسمي شدن مذهب شيعه در ايران، بر شكوه و عظمت حرم افزوده شد. شاه تهماسب، شاه عباس و شاه سليمان صفوي، از پادشاهاني بودند كه در بازسازي و توسعه حرم نقش داشتند. شاه تهماسب مناره‌هاي حرم را بازسازي و طلاكاري كرد و به دستور او خشت‌هاي كاشي روي گنبد را به طلا تبديل كردند. اين گنبد با روكش طلا همان گنبدي است كه هم‌اكنون در نماي بيروني وجود دارد. علاوه بر اين، ايوان اميرعليشير و گلدسته كنار گنبد را هم طلاكاري كردكمال‌الدين محمدو يزدي، از معماران معروف آن دوره به دستور شاه عباس روكشي از مس و طلا بر گنبد ساخت. همچنين در اين دوران متن كتيبه گنبد به دست عليرضا عباسي خوشنويس و با حروف طلايي بر زمينه فيروزه‌اي به خط ثلث نوشته شد. از ديگر تحولات حرم در اين دوره مي‌توان به توسعه صحن عتيق، احداث ايوان شمالي و اطاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ايوانهاي شرقي و غربي آن، ايجاد رواق توحيدخانه و نيز گنبد الله وردي‌خان اشاره كرد.در دوران قاجاريه هم به حرم امام رضا (ع) توجه ويژه‌اي شده و سومين ضريح در دوران حكومت فتحعلي‌شاه ساخته شد. بناي صحن آزادي مربوط به اين دوره است . در اين عهد، ايوان غربي صحن آزادي به طلا آراسته و به ايوان ناصري معروف شد . در همين دوران، كاشي‌كاري و تزيينات صحن آزادي انجام شد. علاوه بر اين، در سال 1275 هجري قمري، قائم مقام نوري اقدام به آينه‌كاري روضه منوره كرد و در همين دوره بود كه رواق‌هاي توحيدخانه، دارالحفاظ و دارالسياره نيز آينه‌كاري شدند.در دوران پهلوي دوم نيز تعميراتي در حرم انجام شد، اما بخش بزرگي از توسعه حرم امام رضا (ع)، پس از پيروزي انقلاب صورت گرفت.ضريحضريح به بخش دربرگيرنده‌ي قبر امام گفته مي‌شود كه زائران از پشت آن قبر امام را زيارت مي‌كنند. از ابتدا ضريح در مركز بناي حرم نبود، بلكه در سمت چپ آن قرار داشت. در دوره‌هاي گذشته ضريح‌هاي مختلفي روي مزار نصب شد. اولين ضريح كه از جنس چوب و طلا بود در زمان شاه تهماسب صفوي و در سال 957 هجري قمري نصب شد كه بر روي كتيبه‌هاي آن سوره «هل اتي» به خط ثلث نوشته شده بود. دومين ضريح از جنس فولاد مرصع بود كه در سال 1160 به دستور شاهرخ ميرزا نوه نادر شاه افشار ساخته و نصب شد. اين ضريح تا به امروز در حرم نگه‌داري مي‌شود.سومين ضريح در سال 1238 هجري قمري و در زمان فتحعلي‌شاه قاجار از جنس فولاد ساخته و بر روي ضريح دوم نصب شد. اين ضريح داراي ورقه‌هاي طلاكوب و طوق‌هاي طلاي جواهر نشان بود و بر روي آن سوره «هل اتي» و «يس» به خط ثلث نوشته شده‌است. اين ضريح در سال ۱۳۳۸ هجري شمسي به علت پوسيدگي پايه‌هايش به موزه آستان قدس رضوي انتقال داده شد و چهارمين ضريح از جنس طلا و نقره در سال 1338 شمسي به جاي آن نصب شد. اين ضريح توسط حاج محمدتقي ذوفن اصفهاني و با استفاده از مصالحي چون نقره، طلا، آهن، مفرغ و چوب گردو ساخته شد.پنجمين ضريح پس از يك برگزاري يك مسابقه هنري بين هنرمندان ايراني انتخاب شد. طرح انتخاب شده از محمود فرشچيان، هنرمند و مينياتوريست ايراني بود. در اين ضريح علاوه بر توجه به مباني هنر اصيل ايران اسلامي، نمادهايي از معماري دوره‌هاي پيشين را نيز ديده مي‌شود. ساخت اين ضريح از سال 1372 تا 1379 طول كشيد و آن را از فولاد و چوب گردو ساختند. در چهار جهت آن ۱۴ محراب به نشان چهارده معصوم كه همگي به يك محراب بزرگ‌تر كه آن نيز به كلمه «الله» ختم مي‌شود، قرار دارد.قلمزني اين ضريح توسط استاد خدادادزاده اصفهاني انجام شد.دو سوره «يس» و «هل اتي»، در بالاي ضريح مطهر به صورت كتيبه دور تا دور ضريح نوشته شده است. هر دو كتيبه و ديگر خطوط بيروني و داخلي ضريح مطهر كه مشتمل بر آياتي از قرآن و اسماء‌الحسني است توسط استاد موحد خوشنويسي شده است. در پوشش داخلي ضريح پنجم براي اولين بار از هنر خاتم‌كاري استفاده شد.گنبدنخستين گنبد حرم امام رضا (ع) در آغاز قرن ششم هجري و توسط سلطان سنجر سلجوقي از كاشي ساخته شد. اين گنبد بارها مورد بازسازي و تعمير قرار گرفت. گنبد حرم از آجر ساخته شده، و سپس روي آن را با الواح مسي، كه روكشي از طلا دارد پوشانده‎اند. تذهيب اين گنبد براي آخرين بار در سال ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶، در زمان شاه عباس صورت گرفته، و به طوري كه از گفته‎هاي محققان برمي‎آيد، رويه و سطح اين گنبد پيش از آن كاشي‎كاري بوده است.گنبد طلاي حرم امام رضا (ع) داراي دو پوشش در سقف حرم و بالاي آن است. پوشش سقف كه به صورت مقعر و مقرنس است به نام «قبه» شناخته مي‌شود. كتيبه‌هايي كه در اطراف گنبد وجود دارند كه از نكات جالب آن اشاره به ماجراي پياده رفتن شاه عباس صفوي از اصفهان به مشهد است كه به خط ثلث توسط عليرضا عباسي نوشته شده است.مناره‌هامناره به معناي جاي نور و روشنايي است و در معماري به بنايي گفته مي‌شود كه بر فراز ايوان اصلي مساجد، زيارتگاه‌ها و مدارس ديني مي‌ساختند و بر بلنداي آن اذان مي‌گفتند و يا به اطراف نور مي‌انداختند. اين بنا علاوه بر اين ويژگي، محلي براي هدايت مسافران بود. در كل 12 مناره در بناهاي حوزه حرم امام رضا وجود دارد.در حرم دو مناره با روكش طلا وجود دارد كه يكي از آن‌ها نزديك گنبد و ديگري مقابل آن و در قسمت بالاي ايوان عباسي (صحن انقلاب) واقع شده است. مناره نزديك گنبد در زمان ساخت گنبد بنا شده، اما مناره دوم از آثار دوره نادري است. از نكات قابل توجه معماري مناره‌ها اين است كه با وجود فاصله‌ي زيادي كه با يكديگر دارند، وقتي كسي از سمت جنوب اماكن متبركه و خيابان امام رضا به سمت حرم مي‌آيد، چنين مي‌پندارد كه گنبد ميان دو مناره قرار گرفته است.ايوان‌هاحرم امام رضا (ع) داراي چند ايوان است كه نمونه‌هاي قابل توجهي در معماري ايراني – اسلامي هستند. ايوان جنوبي كه به «ايوان طلا» معروف است توسط امير‌عليشير نوايي، وزير سلطان حسين بايقرا در قرن نهم هجري ساخته شد. اين ايوان كه 21 متر ارتفاع دارد از خشت‌هاي طلا ساخته شده و داراي چهار در است و سطح آن در زمان نادرشاه افشار طلاكاري شد. ايوان عباسي در زمان شاه عباس صفوي ساخته شد. ارتفاع آن 22 متر است. ايوان غربي حرم نيز با 24 متر از بلندترين بناهاي حرم است و بر سر در آن، ساعت بزرگي وجود دارد، به همين دليل به آن ايوان ساعت نيز گفته مي‌شود.ايوان شرقي يا ايوان نقاره‌خانه نيز مانند ايوان غربي از دو ايوان مجزا تشكيل شده است. بر بلنداي اين بنا كه 26 متر ارتفاع دارد ساختمان نقّاره‌خانه قرار دارد.نواختن نقاره، براي آگاهي از نزديك شدن پايان وقت نماز است كه در طول سال به جز ايّام محرم و صفر و ديگر ايّام سوگواري، همه روزه در دو نوبت، 10 دقيقه پيش از طلوع و غروب آفتاب نواخته مي‌شود. علاوه بر آن، در شب‌هاي عيد پس از نماز مغرب و عشا و روزهاي عيد، زمان تحويل سال نو و اعلام عيد فطر و سحرهاي ماه مبارك رمضان نيز نقاره نواخته مي‌شود.سقاخانهاز بناهاي معروف حرم، سقاخانه‌اي است كه هم‌اكنون در وسط صحن انقلاب واقع شده است. سقاخانه را در دوران سلطنت نادر شاه افشار و بين سال‌هاي 1144 تا 1145 از سنگ مرمر ساختند. استاد اسماعيل طلاكار سقفي گنبدي شكل بر روي آن ساخت و پوششي هشت‌ضلعي روي آن قرار داد و سپس آن را طلاكاري كرد. اين بنا در سال 1347 بازسازي شد.